تاریخ نگارش : بیست و دوم مرداد 1391

بررسی علل صلح امام حسن
فاطمه صنعت کار

مهمترین و حساسترین بخش زندگی امام حسن که موجب خرده گیری دوستان کوته بین و دشمنان مغرض گردیده است ماجرای صلح آن حضرت با معاویه و کناره گیری اجباری ایشان از حکومت میباشد.
در مقاله پیش رو سعی بر ان است تا علل و عوامل این صلح بررسی گردد .

 کلید واژه : امام حسن، صلح

بررسی علل صلح امام حسن
مهمترین و حساسترین بخش زندگی امام حسن که موجب خرده گیری دوستان کوته بین و دشمنان مغرض گردیده است ماجرای صلح آن حضرت با معاویه و کناره گیری اجباری ایشان از حکومت میباشد.
در مقاله پیش رو سعی بر ان است تا علل و عوامل این صلح بررسی گردد .

نکته ای که در روشن کردن موضع امام اهمیت دارد آن است که امام حسن(ع) درخواست صلح را مطرح نکرده است. این معاویه بود که می خواست بدون دردسر عراق را تصرف کند و لذا اصرار داشت تا امام را راضی به کناره گیری از حکومت کند. در برابر این نظر، برخی از منابع، به تبع شایعاتی که در همان زمان نشر می شده- و کسانی از راویان اخبار، آنها را به عنوان خبر تاریخی گزارش کرده اند- چنین وانمود کرده اند که امام خود صلح را مطرح کرده و طبعا به آن تمایل داشته است. در مقابل این نظر، شواهدی وجود دارد که به آنها اشاره می کنیم. نخستین شاهد خبر یعقوبی است که می گوید: معاویه گروهی را به ساباط مداین فرستاد تا درباره صلح با امام حسن(ع) سخن بگویند. این همان ملاقاتی است که امام در آن، صلح را رد کرده است. بنابراین امام، اولین درخواستهای معاویه را رد کرده است. شاهد دیگر نامه های نخست امام است که در همه آنها بر موضع جنگ پافشاری شده است. امام به فرستاد معاویه نیز فرمود: به معاویه بگو که میان ما و او جز شمشیر حاکم نخواهد بود. همه اینها نشانگر آن است که موضع امام بر موضع جنگ بوده است. شاهد دیگر آن که امام در سخنرانی خود با مردم به صراحت بر این نکته تاکید کردند که معاویه صلحی را از ما خواسته است که هیچ شرافت و عزتی در آن نیست. اگر آماده کشته شدن در راه خدا هستید ،بگویید تا با او به مبارزه برخیزیم و با شمشیر پاسخ او را بدهیم اما اگر طالب زندگی و عافیت هستید ،اعلام کنید تا پیشنهاد او را بپذیریم و رضایت شما را تامین کنیم. سخن امام که به اینجا رسید مردم از هر طرف فریاد زدند (البقیه،البقیه):ما زندگی میخواهیم،ما میخواهیم زنده بمانیم.(ابن اثیر،الکامل فی التاریخ،ج/3 ص406) .
سبط بن جوزی می نویسد:زمانی که امام حسن(ع)در یافت که مردم از اطراف او پراکنده شده و کوفیان به او خیانت کرده اند به صلح تمایل یافت.پیش از آن ،معاویه او را به صلح دعوت کرده بود اما امام ان را نپذیرفته بود .او می افزاید :این معاویه بود که درباره ی صلح با او به مراسله پرداخته بود. (تذکرة الخواص،ص197).
دلایل پذیرش صلح
از نظر سیاست داخلی
از مهم‌ترین مشکلات عصر امام حسن(ع) و موانع رسیدن به اهداف آن حضرت، فقدان جبهه نیرومند و متشکل بود. مردم عراق، به ویژه کوفیان از آمادگی روحی برای جهاد و نبرد برخوردار نبودند.جنگ جمل، صفین و نهروان، آنان را خسته و علاقه‌مند به صلح کرده بود. جامعه آن روز عراق یک جامعه متحد و متشکل نبود، بلکه از قشرها و گروه‌های ناهماهنگ و متضاد تشکیل شده بود. این چنددستگی و تفرقه به سپاه امام حسن(ع) نیز کشیده شده بود و از سپاه امام، ارتشی ناهماهنگ و نابرابر ساخته بود که به آن در مقابله با دشمنان نمی‌شد اعتماد کرد. مرحوم شیخ مفید، و دیگر مورخان در مورد این‏پدیده خطرناک در سپاه امام حسن علیه السلام مى‏نویسد:«عراقیان خیلى بکندى و بى علاقگى براى جنگ‏آماده شدندو سپاهى که امام‏حسن علیه السلام بسیج نمود، ازگروههاى مختلفى تشکیل مى‏شد که عبارت بودنداز:
1- شیعیان و طرفداران امیر مؤمنان علیه السلام2 - خوارج که از هر وسیله‏اى براى جنگ با معاویه‏استفاده مى‏کردند (و شرکت آنها در صفوف سپاهیان‏امام به خاطر دشمنى با معاویه بود، نه دوستى باامام‏حسن);
3 - افراد سودجوو دنیاپرست که‏به طمع منافع‏مادى در سپاه امام‏علیه السلام داخل شده بودند;
4 - افراد دو دل و شکاک که شخصیت‏بزرگى مانندامام حسن‏علیه السلام در نظر آنان چندان بر معاویه ترجیح‏نداشت;
5 - و بالاخره گروهى که نه به خاطر دین، بلکه ازروى تعصب عشیرگى و صرفابه پیروى از رئیس قبیله‏خود، براى جنگ حاضر شده بودند. (شیخ مفید،الارشاد،ص189)

ازسوی دیگر، عده‌ای از رؤسای قبایل و افراد وابسته به خانواده‌های بزرگ کوفه به امام(ع) خیانت کرده و به معاویه نامه‌ها نوشته بودند و حمایت خود را از وی اعلام کرده و به او اطمینان داده بودند که در صورت حمله او، برضد امام حسن(ع) اقدام خواهند کرد. این پیمان‌شکنی مردم افزون بر خیانت فرماندهان و دنیازدگی سپاهیان، با توجه به هوشمندی، ذکاوت و علم الهی امام حسن(ع)، گزینه صلح را پیش ‌روی امام نهاد. هرچند او موافق صلح نبود و این صلح تحمیلی بود، ولی به سبب مشکلات پیش‌آمده آن حضرت مجبور به کناره‌گیری از جنگ می‌شود
ازنظر سیاست خارجی
اضمحلال و از هم پاشیدگی کشورهای اسلامی، خطر دیگری بود که جامعه مسلمانان را تهدید می‏کرد.
مسلمانان آن عصر، چه آنانی که در ظلّ حکومت عدالت جویانه امام حسن مجتبی(ع) زندگی می‏کردند و چه در سیطره حکومت غاصبانه معاویة بن ابی سفیان به سر می‏بردند با دشمنان مشترکی رو به رو بودند که از هر سو آماده هجوم به مناطق اسلامی و باز پس‏گیری سرزمین‏های آزاد شده بودند. آنان گرچه دارای ملیت، قومیت و دین‏های متعدد و مختلف بودند، ولی در یک چیز اتفاق و اتحاد داشتند و آن نابودی اسلام و کشتار بی رحمانه مسلمانان و غارت سرزمین‏های اسلامی بود.
از این رو، ادامه اختلاف و کشمش‏های داخلی، دشمنان بیرونی، به ویژه رومیان را خوش حال و امیدوار می‏کرد و زمینه هجوم و تجاوزشان را فراهم می‏نمود.امام حسن مجتبی(ع) به عنوان سبط اکبر رسول خدا(ص) و سکان دار اصلی دین و دلسوزترین شخص به مسلمانان و مؤمنان، به این مسئله توجه خاص داشت و اگر معاویه و سپاهیان گمراه وی با بی‏خردی و دنیاطلبی خود زمینه آمال و آرزوی دشمنان خارجی را فراهم می‏کردند، امام حسن مجتبی(ع) و یاران و شیعیان مخلص او نمی‏توانستند آنان را در این راه مساعدت و همراهی کنند و عقل و شرع حکم می‏کرد که باید به هر طریق ممکن نبرد میان مسلمانان پایان یابد، تا اصل دین و حیات مسلمانان ادامه یابد. زیرا اگر امام حسن(ع) نبرد با معاویه را ادامه می‏داد، یکی از سه اتفاق ذیل روی می‏داد:
1ـ پیروزی سپاه کوفه و سرکوب سپاه شام.2ـ پیروزی سپاه شام و نابودی سپاه کوفه.
3ـ عدم پیروزی طرفین و عقب نشینی اجباری دوسپاه.
در هر صورت، مسلمانان به ضعف و کم توانی می‏رسیدند و دشمنانشان که سال‏ها خود را تقویت و آماده چنین فرصتی کرده بودند، با هجوم سراسری و مرگ بار، تومار مسلمانان را پیچیده و جامعه اسلامی را با چالش بزرگ مواجه می‏نمودند.در نتیجه، زحمات و تلاش‏های پیامبر خدا(ص) و یاران فداکارش به هدر می‏رفت.
متن پیمان
ماده اول : حسن بن على‏علیه السلام حکومت و زمامدارى رابه معاویه واگذار مى‏کند، مشروط به آنکه معاویه طبق‏دستور قرآن مجید و روش پیامر صلى الله علیه وآله وسلم‏رفتار کند.
اصرار چنین موضعی از ناحیه امام بدان دلیل بود که معاویه به هر صورت در چهارچوبه ای محدود شود. آن حضرت پس از آمدن معاویه به کوفه نیز، ضمن سخنانی که بر فراز منبر مسجد کوفه ایراد کرد، همین نکته را به این عبارت بیان فرمود: «انّما الخلیفه من سار بسیره رسول الله و عمل بطاعته و لیس الخلیفه من دان بالجور و عطل السنن و اتّخذ الدنیا أباً و امّاً؛ خلیفه کسی است که به سیره پیامبر عمل کرده و از او اطاعت کند. خلیفه کسی نیست که ستمگری ورزیده، سنت پیامبر را رها نماید و دنیا را به عنوان پدر و مادر خود بگیرد.» و در ادامه فرمودند: «و ان ادری لعلّه فتنه لکم و متاع الی حین و چه می دانیم، شاید این آزمایشی برای شما و متاعی اندک (برای معاویه) باشد.»در این لحظه بود که معاویه از سخنان امام برآشفت امام در همین خطبه بود که فرمود:«معاویه در حقی با من به نزاع برخاست که از آن من بود، اما من برای صلاح امّت، و جلوگیری از خونریزی آن را ترک کردم
ماده دوم : بعد از معاویه،خلافت از آن حسن بن‏على‏علیه السلام خواهد بود و اگر براى او حادثه اى پیش آیدحسین بن على‏علیه السلام زمام امور مسلمانان را در دست‏مى‏گیرد. نیز معاویه حق ندارد کسى را به جانشینى خودانتخاب کند.
ماده سوم : بدعت ناسزاگویى و اهانت نسبت‏به امیرمؤمنان‏علیه السلام ولعن آن حضرت در حال نماز باید متوقف‏گرددو از على‏علیه السلام جز به نیکى نباید یاد شود.
ماده چهارم : مبلغ پنج میلیون درهم که در بیت المال‏کوفه موجود است از موضوع تسلیم حکومت‏به معاویه‏مستثنا است و باید زیر نظر امام مجتبى‏علیه السلام مصرف‏شود.نیز معاویه باید در تعیین مقررى و بذل مال،بنى‏هاشم را بر بنى امیه ترجیح دهد.همچنین باید معاویه از خراج «دارابگرد» مبلغ یک‏میلیون درهم درمیان بازماندگان شهداى جنگ جمل وصفین که در رکاب امیر مؤمنان‏علیه السلام کشته شدند، تقسیم‏کند.شاید علت انتخاب دارابگرد این باشد که این شهر بدون جنگ تسلیم ارتش اسلام شدو مردم ان با مسلمانان پیمان صلح بستند.خراج ان طبق قوانین اسلام اختصاص به پیامبر و خاندان ان حضرت و یتیمان وتهیدستان و در ماندگان داشتوبدین ترتیب درامد این شهر به خود حضرت تعلق داشت(مجلسی،بحار الانوار،ج/44،ص10)
ماده پنجم : معاویه تعهد مى‏کند که تمام مردم، اعم ازسکنه شام و عراق و حجاز ، از هر نژادى که باشند، ازتعقیب و آزار وى در امان باشند واز گذشته آنهاصرفنظرکند و احدى از آنهارا به سبب فعالیتهاى‏گذشته‏شان بر ضد حکومت معاویه تحت تعقیب‏قرارندهد، و مخصوصا اهل عراق را به خاطر کینه‏هاى‏گذشته آزار نکند.علاوه بر این معاویه تمام یاران على‏علیه السلام را، در هرکجا که هستند، امان مى‏دهد که هیچ یک از آنها رانیازارد و جان و مال و ناموس شیعیان و پیروان على‏علیه السلام‏در امان باشند، و به هیچ وجه تحت تعقیب قرار نگیرند،و کوچکترین ناراحتى براى آنها ایجاد نشود، حق هرکسى به وى برسد، و اموالى که از بیت المال در دست‏شیعیان على علیه السلام است از آنهاپس گرفته نشود.
نیز نباید هیچ گونه خطرى از ناحیه معاویه متوجه‏حسن‏بن على‏علیه السلام و برادرش حسین بن على علیه السلام و هیچ‏کدام از افراد خاندان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم شود و نباید در هیچ‏نقطه اى موجبات خوف و ترس آنهارا فراهم سازد.در پایان پیمان ، معاویه اکیدا تعهد کرد تمام مواد آن‏را محترم شمرده دقیقابه مورد اجرا بگذارد. او خدا را براین مسئله گواه گرفت و تمام بزرگان و رجال شام نیزگواهى دادند.(مشروح پیمان صلح در کتاب (صلح الحسن،ال یاسن ،ص259،261))
بدین ترتیب پیشگویى پیامبراسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم ، در هنگامى‏که حسن بن على علیه السلام هنوز کودکى بیش نبود، تحقق‏یافت: پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم روزى بر فراز منبر، با مشاهده اوفرمود:
«این فرزند من سرور مسلمانان است و خداوند به‏وسیله او در میان دو گروه از مسلمانان صلح برقرارخواهد ساخت‏».(اسد الغابه،ابن اثیر،ج/2،ص12)
معاویه هنگامی که به کوفه آمد گفت: «ألا إنّی کنت شرطت شروطاً أردت بها الالفه و وضع الحرب، ألا و إنها تحت قدمی؛ من این شروط را برای خاموش کردن آتش فتنه و مدارای با مردم و ایجاد الفت پذیرفتم، اما اکنون همه آنها را زیر پایم می گذارم» و در عبارتی دیگر از او نقل شده است که گفت:«من با شما برای خواندن نماز و گرفتن روزه و انجام حج و پرداخت زکات نجنگیدم، بلکه جنگیدم تا امیری شما را به دست آورم. و خداوند این را به من عطا کرد و حال آن که شما از آن کراهت داشتید» گروهی از بصریان به رهبری«حمران بن ابان»،قصد تصرّف شهر را کردند.«معاویه عمرو بن ارطاه» یا برادرش«بسر»را به عنوان حاکم بصره تعیین کرده، فرستاد بدین ترتیب معاویه بر عراق تسلط یافت. او«مغیره بن شعبه» را به حکومت کوفه گماشت که تا نه سال پس از آن که زنده بود حکومت این شهر را داشت. بصره نیز به «عبدالله بن عامر»که پیش از آن هم زمانی از سوی معاویه در آنجا امارت داشت، سپرده شد. خلافت امام حسن - علیه السلام - از رمضان سال 40 هجری آغاز شده و در ربیع الآخر سال 41 پس از گذشت هفت ماه به پایان آمد.