تاریخ نگارش : بیست و یکم تير 1390

اصول حاکم بر ارتباطات کلامى میان فردى از دیدگاه قرآن کریم
فاطمه نصیری خلیلی

ارتباطات، به عنوان یکى از شاخه هاى جوان علوم اجتماعى، از دیر باز و به ویژه پس از جنگ جهانى دوم مورد توجه دانشمندان رشته هاى گوناگون علوم انسانى قرار گرفته است. ارتباطات، نخست به عنوان «انتقال اطلاعات» و سپس به عنوان «اقناع» و در برداشت هاى جدید به منزله «بیان شخصى»، «تأثیرگزارى متقابل و همبستگى اجتماعى»، «ابزار اصلى دگرگونى اجتماعى و سیاسى» مورد مطالعه و بررسى واقع شده است، در میان شاخه هاى مختلف ارتباطات، ارتباطات انسانى و به ویژه ارتباطات کلامى به لحاظ نقش اثر گذار آن از یک سو در تقویت مناسبات و همبستگى اجتماعى و از سوى دیگر در کاهش یا افزایش ناهنجارى ها و آسیب هاى اجتماعى از اهمیت خاصى برخوردار است. در این گزیده، برخى از اصول حاکم بر ارتباطات کلامى میان فردى از دیدگاه قرآن کریم مورد بررسى قرار گرفته است.
آغاز و پایان سخن با سلام، استفاده از واژه هاى زیبا، عدم استفاده از واژه هاى زشت، مثبت نگرى در گفتار، مخاطب محورى و میانه روى در گفتار از جمله این اصولند.
نویسنده در پایان نتیجه گرفته است که اصول قرآنى بر خلاف مکاتب دیگر که درمان و اصلاح ارتباطات کلامى را وجه همت خویش ساخته اند، سمت و سوى پیش گیرانه دارد و مؤمنان را به نکات دقیق و ظریف ارتباطات کلامى میان فردى آگاه ساخته و از آنان خواسته است که در ارتباطات کلامى خویش به این دستورات عمل کنند تا به حدى برسند که ارتباطات کلامى نامناسب، نه تنها در آنان تأثیر منفى از خود بر جاى ننهد بلکه عکس العمل مناسب و مثبت نیز از خود نشان دهند.
 کلید واژه : ارتباطات، ارتباطات انسانى، ارتباطات کلامى، ارتباطات کلامى میان فردى، اصول ارتباطات کلامى میان فردى، ارتباطات کلامى میان فردى در قرآن، آداب سخن گفتن در قرآن.
 ناشر : نویسنده: سید مصطفی احمدزاده | فصلنامه پژوهشهای قرآنی

در قرآن مجید از ظرایف و دقایق بسیارى درباره مناسبات فردى و اجتماعى انسان با خداوند، خود، دیگران و طبیعت سخن رفته است. در این میان موضوع ارتباطات و به ویژه ارتباطات کلامى از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است که ریشه آن را در متن محورى و کلام محورى ادیان ابراهیمى و به صورت خاص در اسلام و مخصوصاً در کلام اللَّه مجید باید جست. از این رو، بررسى دیدگاه قرآن مجید درباره ارتباطات کلامى و نقش حیاتى آن در کاهش ناهنجارى‏ها و آسیب‏هاى فردى و اجتماعى به ویژه در دنیاى معاصر اهمیت و ضرورت دو چندان مى‏یابد.
براى ارتباطات تقسیماتى صورت گرفته است که از آن میان ارتباطات کلامى انسان با انسان در ارتباطات میان فردى از اهمیّت خاصى برخوردار است.
این اهمیت از دیرباز بوده است اما با توجه به تحولات دهه‏هاى اخیر در حوزه‏هاى علمى، دینى، فرهنگى و اجتماعى که زمینه مناسب را براى فرو پاشى مرزهاى فیزیکى و غیر فیزیکى و در نتیجه رشد و گسترش ارتباطات انسانى در سراسر جهان فراهم ساخت؛ به راحتى مى‏توان گفت در دنیاى امروز - که آن را دنیاى ارتباطات نام نهاده‏اند - اکثر فعالیت‏هاى انسان‏ها با یکدیگر بر محور ارتباط و ارتباطات شکل مى‏گیرد و نقش اصلى در ارتباطات را ارتباطات کلامى و به ویژه ارتباطات کلامى میان فردى به خود اختصاص داده است؛ به طورى که بر اساس تحقیقى که توسط رالف نیکولز و لئونارد استیونس انجام شده است، بیشتر وقت انسان‏ها در ارتباطات، صرف ارتباطات گفتارى مى‏شود تا ارتباطات نوشتارى. گوش دادن، 42 درصد از وقت روزانه، سخن گفتن، 32 درصد از وقت روزانه و جمعاً، 74 درصد، خواندن، 15 درصد از وقت روزانه، نوشتن، 11 درصد از وقت روزانه و جمعاً، 26 درصد.1
هنگامى که به نکات بالا، کاربرد پر بسامد واژه «قول» و مشتقات آن و واژه‏هاى مرتبط با سخن و سخن گفتن و ارتباطات کلامى در قرآن را بیفزاییم؛ پرسش اصلى این گزیده برجسته‏تر مى‏گردد و آن این که قرآن درباره اصول حاکم بر ارتباطات کلامى میان فردى به چه نکاتى اشاره کرده است و عمل به توصیه‏هاى قرآنى در این خصوص، تا چه اندازه مى‏تواند در تعالى ارتباطات انسانى مفید باشد و از آسیب‏ها بکاهد؟

نماى کلى ارتباطات کلامى در قرآن کریم
افزون بر این که نخستین آیات قرآن، با ارتباطى کلامى «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِى خَلَقَ» (علق /1) آغاز مى‏شود و با قسم به قلم به عنوان یکى از ابزارهاى ارتباطى «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ» (قلم /1) ادامه مى‏یابد و قرآن، زبان انسان را یکى از مهمترین آفریده‏هاى خداوند «الرَّحْمنُ . عَلَّمَ الْقُرْآنَ . خَلَقَ الْإِنسَانَ . عَلَّمَهُ الْبَیَانَ» (رحمن /1-4) قلمداد مى‏کند؛ قرآن - چه به طور مستقیم از جانب خداوند و چه به طور غیر مستقیم از جانب جبرئیل - خود حاصل ارتباط کلامى میان خداوند و پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم است. از این رو، تک تک آیات قرآن، الگویى براى ارتباطات کلامى میان فردى به حساب مى‏آیند. از این نکته که بگذریم، در قرآن گزارشهاى متعددى درباره ارتباطات کلامى میان فردى بین پیامبران به عنوان برترین اسوه‏هاى انسانى و دوستان و دشمنان آنان آمده است، که همگى درس‏آموز است. اگر بر این مباحث آداب قرآنى سخن گفتن را در موقعیت‏هاى گوناگون بیفزاییم، به‏روشنى در مى‏یابیم که قرآن، چه منبع غنى و ژرفى است براى افزایش سطح کمى و کیفى مهارت‏هاى ارتباطى و بهبود ارتباطات کلامى میان فردى در راستاى ساماندهى، بهسازى و پیشگیرى از آسیب‏ها و ناهنجارهاى جامعه.

اصل یکم: آغاز و پایان سخن با سلام
نتیجه مثبت یا منفى حاصل از یک ارتباط کلامى میان فردى، ارتباط تنگاتنگى با نحوه آغاز و پایان آن ارتباط دارد. اگر آغاز ارتباط با کلمات مثبت شروع شود، ادامه ارتباط براى هر دو طرف ارتباط دلنشین و خوشایند خواهد بود. اما اگر ارتباط با کلمات غیر مثبت - اعم از کلمات خنثى یا داراى بار مثبت اندک و یا منفى - شروع شود، در ارتباط اختلال ایجاد مى‏شود و در نتیجه به شکست و قطع ارتباط منجر خواهد شد. از این رو، متخصصان ارتباطات بر آغاز مثبت ارتباط در راستاى تقویت و ادامه ارتباط تأکید مى‏ورزند.
قرآن کریم در آیات متعددى به سلام کردن در آغاز و انجام مکالمه توصیه کرده و از سلام به عنوان یک واژه مثبت و آرامش دهنده در ارتباطات کلامى میان فردى به شکلى ستایش‏آمیز یاد مى‏کند.
قرآن در گزارش ارتباطات کلامى میان فردى، سلام کردن در آغاز و پایان هر ارتباطى به عنوان یک اصل ثابت پذیرفته و سفارش کرده است. از آن جمله:
1 - هنگام وارد شدن به خانه دیگران، سلام کردن بر اهل خانه را به عنوان کلمه آغازین ارتباط کلامى، نخستین وظیفه مؤمنان بر شمرده است.2
2 - به پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم دستور مى‏دهد هنگامى که مؤمنان پیش تو مى‏آیند به آنان بگو: «سلام علیکم» (انعام /54)
3 - هنگامى که فرشتگان براى تخریب شهر لوط در نزد ابراهیم‏علیه السلام حاضر شدند، در آغاز ملاقات، به آن حضرت سلام کردند: «و لقد جاءت رسلنا ابراهیم بالبشرى قالوا سلاماً قال سلام...» (هود /69 و حجر /52) و فرشتگان ما براى ابراهیم‏علیه السلام بشارت آوردند، گفتند: سلام. گفت: سلام...»
4 - هنگامى که حضرت ابراهیم علیه السلام مى‏خواست از آزر جدا شود، به او سلام کرد:
«قَالَ سَلاَمٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّى إِنَّهُ کَانَ بِى حَفِیّاً» (مریم /47)
«گفت سلام بر تو، زودا که از پرودرگارم براى تو آمرزش خواهم که او به من مهربان است».
5 - قرآن نخستین سخن فرشتگان را پس از قبض روح مؤمنان، سلام بر مى‏شمارد:
«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ...» (نحل /32)
«کسانى که پاکند چون فرشتگان جانشان را بگیرند گویند سلام بر شما...»
در آیات دیگرى، سلام تنها واژه‏اى معرفى شده است که در بهشت میان مؤمنان رد و بدل مى‏شود.
«... وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ...» (یونس /10)
«... و تحیاتشان سلام...»
«... تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ...» (ابراهیم /23) (واقعه /26)
«درودشان در آنجا سلام است.»
ارتباط کلامى که گام نخست روابط اجتماعى به شمار مى‏آید، مانند هر رابطه اجتماعى دیگرى باید براى انسان احساس امنیت و آرامش فراهم سازد و قرآن با توجه به همین نکته از مؤمنان خواسته است که آغاز و پایان ارتباطات کلامى خود را با سلام زینت بخشند تا فضاى صمیمیت و سلامتى بر جامعه اسلامى سایه بگستراند؛ زیرا در فضاى سالم رشد و گسترش استعدادهاى انسانى امکان‏پذیر است و در فضاى آلوده و منافقانه، هیچ نهالى به ثمر نخواهد نشست. از سوى دیگر، فرستنده با آرزوى سلامتى براى گیرنده علاوه بر فضا سازى براى شکل‏گیرى یک ارتباط شاداب و اثر گذار میان یکدیگر، زمینه را براى پاسخ سلام خود از جانب گیرنده که متقابلاً سلامتى را براى فرستنده طلب مى‏کند، فراهم مى‏سازد. در نتیجه، ارتباط در محیطى کاملاً فعال، واقعى، سالم و مملو از مهربانى شکل مى‏گیرد که هم بر ارتقاء سطح بهره ورى ارتباط کلامى میان فردى مى‏افزاید و هم بهره ورى از زمان را براى هر دو طرف گفت و گو به ارمغان مى‏آورد.
7 - در آیه دیگرى، قرآن به نحوه جواب سلام پرداخته و مى‏فرماید:
«وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَىْ‏ءٍ حَسِیباً» (نساء /86)
«و چون شما را به تحیتى بنوازند، با تحیتى بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید که خداوند حسابگر همه چیز است.»
قرآن در این آیه به مسلمانان دستور مى‏دهد که پاسخ سلام را به گونه بهترى به سلام کننده بر گردانند.
اگر یک ارتباط کلامى مثبت مى‏تواند موفقیت آن ارتباط را تضمین کند، در صورتى که پاسخ آن ارتباط به شکل بهترى صورت گیرد، بى شک ارتباط از وضعیت مطلوب‏تر و سازنده‏ترى برخوردار خواهد شد.
این مطلب را نیز بیفزاییم که بکارگیرى این تکنیک تنها به پاسخِ سلام محدود نمى‏شود؛ بلکه پاسخ سلام به عنوان مصداق بارز آن بیان شده است. بنابراین در هرگونه ارتباطى چه گوینده و چه شنونده باید از بهترین عبارات و واژه‏ها براى آغاز، ادامه و پایان گفت و گوى خود استفاده کنند. اگر مسلمانان تنها به همین یک نکته بسیار دقیق و حساب شده در همه مناسبات و ارتباطات خویش عمل کنند، شاهد جهش چشمگیرى در افزایش فضاى ارتباطى سالم و کاهش نابسامانى‏هاى ارتباطى در سطح جوامع اسلامى و حتى روابط بین المللى خواهیم بود.

اصل دوم: به کارگیرى واژه‏هاى زیبا و لحن لطیف
در ارتباط صحیح و سالم، باید هم گوینده خوبى بود و هم شنونده خوبى؛ یعنى در تبادل اطلاعات و احساسات و عواطف باید از نقش و تأثیر عاطفى و روانى واژه‏ها و کلمات آگاه بود. نیز باید توجه داشت که چگونه بعضى از کلمات و واژه‏ها در ایجاد و برقرارى ارتباط سالم نقشى سازنده داشته و همواره در ایجاد صمیمیت و دوستى مؤثرند. بنابراین در گفت و گو باید نسبت به انتخاب کلمات و واژه‏ها، حساسیت و دقت بیشترى داشته باشیم،3
قرآن کریم واژه‏ها و کلمات را به پاک و ناپاک تقسیم کرده و براى هر کدام توصیفى آورده است:
«أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِى السَّماءِ . تُؤْتِى أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ . وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الْأَرْضِ مَالَهَا مِن قَرَارٍ» (ابراهیم /24-26)
«آیا ندانسته‏اى که خداوند چگونه مثلى زده است، که کلمه پاک همانند درختى پاک است که ریشه‏اى استوار و شاخه‏هایى سر به آسمان دارد به اجازت پروردگارش هماره میوه مى‏دهد و خداوند براى مردم این مثلها را مى‏زند باشد که پند گیرند و - امّا - کلمه پلید همانند درختى پلید - پر آفت و بد حاصل - است که بر سطح زمین رو شده بى آن که پایدار باشد.»
در این آیه، خداوند از ماندگارى، ریشه دارى، استوارى و تأثیر سخن پاک و تزلزل و بى ریشگى سخن ناپاک در ارتباطات کلامى سخن به میان آورده است. سخن پاک به درختى ریشه دار و سایه گستر و پر برگ و بار تشبیه شده که همگان از میوه آن بهره مى‏گیرند و سخن ناپاک به درختى تشبیه شده که از زمین کنده شده و از هر گونه ثمرى بى بهره است.
بهره‏گیرى از واژه‏هاى زشت و نامربوط در ارتباط، نشانگر شخصیت ناسالم گوینده است که یا به عمد این گونه سخن مى‏گوید و یا از سر نادانى این گونه سخن مى‏راند. عقل سلیم حکم مى‏کند که شنونده در حالت نخست، بى درنگ ارتباط خود را با گوینده هتاک قطع کند، چه بسا این آلودگى درونى به وى نیز سرایت کند و او را خشمگین سازد و بر استفاده از واژه‏هاى زشت جهت مقابله به مثل بر انگیزاند.
خداوند در آیه دیگرى، به حضرت موسى‏علیه السلام و برادرش هارون دستور مى‏دهد که به سوى فرعون - پادشاه قدرتمند، سختگیر و مغرور زمان خویش - بروند و او را به بیان و لحنى نرم و بدور از تندى و خشونت، به سوى حق دعوت کنند:
«فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لیِّناً لعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى» (طه /44)
«و با او سخنى نرم بگویید، باشد که پند گیرد یا خشوع و خشیت یابد.»
لحن سخن، در ایجاد ارتباط کلامى میان فردى اهمیت کلیدى دارد. به همین دلیل است که آن فرمانرواى خود محور که خود را پروردگار مردم مى‏دانست و هیچ سخن مخالفى را برنمى‏تافت، در مقابل سخنان نرم و فروتنانه موسى‏علیه السلام عکس‏العمل مناسبى نشان داد و نه تنها ارتباط کلامى را با دستور خشن خود قطع نکرد، بلکه به ادامه ارتباط نیز متمایل گشت و به سؤال درباره خداى موسى علیه السلام روى آورد.

اصل سوم: دورى از واژه‏هاى نفرت‏انگیز و دشمنى زا
به طور کلى ارتباط انسان‏ها با یکدیگر بر اساس دو بینش برقرار مى‏گردد: کرامت و اهانت، یعنى یا بر اساس تکریم شخصیت است و یا بر اساس تحقیر شخصیت. از دیدگاه قرآن کریم، ارتباطى سالم است که بر پایه تکریم شخصیت و عزت نفس و احترام متقابل افراد انسانى استوار باشد.
در سوره انعام چنین آمده است:
«وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ...» (انعام /108)
«و کسانى را که کافران و مشرکان به جاى خدا مى‏پرستند و مورد ستایش و احترام قرار مى‏دهند، دشنام ندهید! زیرا آنان نیز - مقابله به مثل کرده - و از سر دشمنى و نادانى، خدا را دشنام مى‏دهند.»
قرآن، باورمندان ساحت ایمان را از آشفته گویى و به کار گرفتن واژه‏هاى سست و نازیبا پرهیز داده و فرموده است:
«...وَقُولُوا قَوْلاَ سَدِیداً» (احزاب /70)
«و سخنى درست و استوار بگویید.»
«...وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً» (نساء /5)
«و با آنان به زبان خوش سخن بگویید.»
«وَقُل لِعِبَادِى یَقُولُوا الَّتِى هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوّاً مُبِیناً» (اسراء /53)
«بگو به بندگانم سخنى را که بهتر است بگویند، چرا که شیطان میان آنان را به هم مى‏زند، بى گمان شیطان دشمن آشکار انسان است».
همچنین در آیه‏اى مؤمنان را از مسخره کردن، عیب جویى و صدا زدن دیگران با القاب زشت، باز داشته و مى‏فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ یَسْخَرْ قَوْمٌ مِن قَوْمٍ عَسَى أَن یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَلاَ نِسَاءٌ مِن نِسَاءٍ عَسَى أَن یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَلاَ تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلاَ تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ» (حجرات /11)
«اى مؤمنان نباید که قومى، قوم دیگر را به ریشخند بگیرد، چه بسا اینان از آنان بهتر باشند، و نیز نباید زنانى زنان دیگر را، چه بسا اینان از آنان بهتر باشند، و در میان خویش عیب جویى مکنید، و یکدیگر را به لقب‏هاى بد مخوانید.»
زمانى که فردى از لحن تمسخرآمیز و یا واژه‏هاى صریح استهزائى براى تحقیر دیگرى استفاده مى‏کند، آگاهانه و یا ناآگاهانه زمینه اختلال در ارتباط و آسیب در انتقال پیام را فراهم آورده و هم شخصیت اخلاقى خود را مخدوش کرده است.

اصل چهارم: موضع‏گیرى مثبت در برابر تندى و خشونت دیگران
در زندگى اجتماعى به هر حال انسان گاهى با گفتار تند و خشونت‏آمیز همراه با توهین از سوى دیگران مواجه مى‏شود و ناگزیر خواهد بود تا در برابر آن نوعى عکس العمل نشان دهد.
قرآن براى این گونه موارد هم توصیه‏هایى دارد و به اهل ایمان و پیروان خویش دو روش را متناسب با شرایط مختلف پیشنهاد و توصیه کرده است.
بهترین رویکرد که قرآن آن را توصیه مى‏کند آن است که شنونده، نه تنها بزرگوارانه از بى ادبى گوینده در گذرد، بلکه او را با کلمات و عبارات زیبا و خوشایند مورد خطاب قرار دهد ودر حقیقت به مضمون سوره عصر که سفارش به صبر و حق را راه رهایى از خسران بر مى‏شمارد، عمل کند.
قرآن در توصیف عباد الرحمن مى‏فرماید:
«وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً» (فرقان /63)
«و چون نادانان ایشان را مخاطب سازند، سلیمانه پاسخ دهند.»
بندگان حقیقى خداوند در ارتباطات کلامى میان فردى خویش جانب عقل را رعایت مى‏کنند. اینان هنگامى که با افراد نادان برخورد مى‏کنند، نه تنها از گفتار بى ادبانه آنان اندوهگین نمى‏شوند بلکه از سر خیرخواهى براى آنان آرزوى سلامتى مى‏کنند و بر اساس این دستور قرآنى: «وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ» (رعد /22) «و بدى را با نیکى دفع مى‏کنند»، گفته زشت آنان را به سخن زیباى خویش پاسخ دهند.»
در آیه دیگرى، قرآن به نیکو سخن گفتن حتى در برابر دشمن دستور داده است
«وَلاَ تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلاَ الْسَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِیمٌ» (فصلت /34)
«و نیکى و بدى برابر نیست. همواره به شیوه‏اى که نیکوتر است مجادله کن، آنگاه کسى که بین تو و او دشمنى اى بود، گویى دوست مهربان است.»
با دقت در این دستور الهى روشن مى‏شود که تأثیر سخن نیکو تا چه اندازه در روابط انسانى نقش حیاتى دارد. آن چنان تأثیرى که سبب دگرگونى فرد شنونده و تغییر دیدگاه او نسبت به گوینده مى‏گردد.

اصل پنجم: مخاطب محورى
مخاطب، در هر ارتباطى نقش محورى در شکل‏گیرى ارتباط دارد. زیرا گوینده قصد دارد از طریق ارتباط، مخاطب را نسبت به پیام یا خبر یا درخواستى آگاه سازد، در این میان پایگاه اجتماعى گوینده و شنونده، میزان نزدیکى آنان به یکدیگر، رسمى بودن، شکل پیام (اطلاع دادن / توضیح خواستن / دستور دادن / خواهش کردن و...( و نیز محیط ارتباط در نحوه و نوع انتخاب واژه‏ها، نقش بسزایى دارد.
از دیدگاه قرآن، چه گوینده از پایگاه اجتماعى بالایى برخوردار باشد و یا نباشد، نمى‏بایست با مخاطب به گونه‏اى صحبت کند که سخنانش موجب دلخورى و یا سرافکندگى وى شود.
هنگامى که مخاطب، شخصى است که از گوینده به دلایل گوناگونى (خداوند، شخصیت معنوى بالاتر، سببیت، سن بالاتر، پایگاه اجتماعى بالاتر و...( بالاتر است، توصیه قرآن، این است که نه تنها باید خوب سخن گفت که باید خوبترین را برگزید.
از جمله این موارد بلکه بارزترین آن ادب سخن گفتن انسان با خدا است.
در سوره کهف، زمانى که حضرت خضرعلیه السلام به شرح حوادثى مى‏پردازد که میان حضرت موسى‏علیه السلام و او در جریان همراهى آنان با یکدیگر اتفاق افتاد، جانب ادب را نسبت به خداوند رعایت مى‏کند و هر گونه شر ظاهرى را به خود و هر گونه خیر را به خدا نسبت مى‏دهد.
«أَمَّا السَّفِینَةُ... فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا... وَأَمَّا الْغُلاَمُ... فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا... وَأَمَّا الْجِدَارُ...فَأَرَادَ رَبُّکَ...» (کهف /79 - 82)،
سوراخ کردن کشتى را که به ظاهر کار شرّى است تنها به خود نسبت مى‏دهد و از ضمیر متکلم وحده استفاده مى‏کند و کشتن غلام بدفرجام را که از یک سو به ظاهر فعل شرى است و از سوى دیگر به واسطه نجات دادن پدر و مادر مؤمنش از دست فرزند کافرشان و بخشیدن فرزند پاک نهاد دیگرى به جاى آن، فعل خیرى است؛ قسمت شرش را به خود و قسمت خیرش را به خداوند نسبت مى‏دهد و از ضمیر متکلّم مع الغیر بهره مى‏جوید و تعمیر دیوارى را که گنج فرزندان یتیمى در زیر آن نهان بود که سراسر خیر است به خداوند نسبت مى‏دهد و اسم ظاهر به کار مى‏برد.
در آیه دیگرى، در شرح ارتباط حضرت ایوب علیه السلام با خداوند آمده است:
«وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» (انبیاء /83)
«و ایوب را یاد کن که پروردگارش را به دعا ندا داد که به من رنج رسیده است و حال آن که تو مهربان‏ترین مهربانانى».
در این آیه، حضرت ایوب علیه السلام مشکل خویش را به درگاه کبریایى حضرت حق عزوجل عرضه مى‏کند و در ادامه او را مهربان‏ترین مهربانان بر مى‏شمارد، اما در مورد مشکل و یا درخواست از خداوند براى پایان دادن به سختى و رنج خود، سخنى به میان نیاورده است. زیرا مخاطب او کسى است که هم چگونگى حل مشکل او را و هم خیر و صلاح او را مى‏داند، شاید صلاح و نیک بختى او در همین سختى نهفته باشد.
قرآن کریم در آیات دیگرى به تفاوت شیوه سخن گفتن با پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نسبت به دیگران اشاره مى‏کند و مى‏فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىِّ وَلاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ» (حجرات /2)
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید صداهایتان را از صداى پیامبر بلندتر مسازید، و درسخن با او، مانند بلند حرف زدنتان با همدیگر، بلند حرف مزنید. مبادا که اعمال‏تان تباه شود و آگاه نباشید.»
«إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِن وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ» (حجرات /4)
«بیگمان کسانى که تو را پشت در حجره‏ها صدا مى‏زنند، بیشترشان خرد خویش به کار نمى‏گیرند.
قرآن، در این آیات به مؤمنان دستور مى‏دهد با پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم به عنوان حامل وحى الهى با بهترین شیوه ممکن و در اوج احترام سخن بگویند، حتى لحن صداى خود را پایین بیاورند و با احترام سخن بگویند.
در آیه دیگرى، شیوه سخن گفتن با پدر و مادر بیان شده است:
«... فَلَا تَقُل لَهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً» (اسراء /23)
«به آنان حتى اف مگو، و آنان را مران و با ایشان به نرمى سخن بگو.»
پدر و مادر هم به جهت منشأ طبیعى خلقت فرزند و هم به جهت تحمل مشکلات مختلفى که در زمینه بزرگ کردن او بر جان خود مى‏پذیرند، اطاعت‏شان بر فرزند واجب شمرده شده است، جز در آنجا که خواست آنان با فرمان الهى منافات داشته باشد.
چنین است که قرآن از گفتن واژه «اف» که ساده‏ترین کلمه انزجار است، شدیداً نهى کرده و دستور داده است با پدر و مادر خود به بهترین شکل و محترمانه‏ترین شیوه سخن بگوییم و ادب را در سطح بالا در سخنانمان به کار گیریم.

اصل ششم: رعایت تناسب‏ها، شرایط و اقتضائات
در ارتباطات بر این نکته تأکید شده است که یکى از شرایط ارتباط استاندارد و مطلوب، استفاده به موقع از جملات کوتاه و بلند است. در برخى شرایط، کوتاهى پیام بیش از بلندى آن اثر گذار است و در برخى شرایط درست عکس این قضیه صادق است. آن چه که تعیین کننده کوتاهى یا بلندى پیام در ارتباط کلامى است، مثلث گوینده و شنونده و محیط و شرایط است.
قرآن خود بر اساس این اصل در شرایط ویژه‏اى کوتاه سخن گفته و در شرایط خاصى به تفصیل درباره نکته‏اى توضیح داده است.
قرآن در پاسخ یهودیان که از پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم درباره روح سؤال کردند، مى‏فرماید:
«وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّى وَمَا أُوتِیتُم منَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلاً» (اسراء /85)
«و از تو درباره روح مى‏پرسند، بگو روح از امر پروردگارم است و شما را از علم جز اندکى نداده‏اند.»
در این آیه، قرآن به یک سخن کوتاه درباره روح اکتفا مى‏کند و بى درنگ در ادامه دلیل کوتاهى بیان را، دانش اندک شنونده معرفى مى‏کند.
یعنى هرگاه ظرفیت نهایى مخاطب براى فهم و دریافت نکته‏اى محدود است و بیان تفصیلى براى او مشکلى را حل نمى‏کند، باید به بیان اجمالى و کوتاه بسنده کرد. نه سؤال را بى‏پاسخ گذاشت و نه بیهوده آن را طولانى کرد.
در آیه دیگرى از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم درباره قتال در ماه‏هاى حرام سؤال مى‏شود و قرآن پاسخ آن را به طور مفصل بیان مى‏کند.
«یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَن دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَن یَرْتَدِدْ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِى الْدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (بقره /217)
«از تو، درباره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال مى‏کنند؛ بگو: «جنگ در آن، (گناهى) بزرگ است؛ ولى جلوگیرى از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجدالحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمى‏دارد) حتى از قتل بالاتر است. و مشرکان، پیوسته با شما مى‏جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند، ولى کسى که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، بر باد مى‏رود، و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.»
در این آیه کریمه، قرآن متناسب با کاربردى بودن و مورد نیاز بودن سؤال، به شنونده پاسخ طولانى داده است هر چند که اگر قرآن به همان عبارت آغاز آیه «قل قتال فیه کبیر» بسنده مى‏کرد تا اندازه‏اى پاسخ سؤال روشن مى‏بود، اما شنونده در مقام شنیدن پاسخ تفصیلى است و ظرفیت و شرایط و نیاز فهم آن را دارد.
در آیه دیگرى موضوع تناسب و رعایت شرایط از زاویه دیگرى مورد توجّه قرار گرفته و آمده است:
«وَاقْصِدْ فِى مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ» (لقمان /19)
«ومیانه‏روى‏کن‏وصدایت‏راآهسته‏بدار،چراکه ناخوش‏ترین‏آوازها بانگ درازگوشان است.»
در این آیه به کنترل آهنگ صدا هنگام ارتباط کلامى میان فردى اشاره شده است و لقمان به پسرش دستور مى‏دهد که تعادل و حرکت موزون و متناسب را در همه زندگى سر لوحه برنامه‏هاى خود قرار دهد.
بدان امید که جامعه دینى در پرتو رعایت این اصول، در زمینه ارتباطات انسانى و گفتارى، جامعه‏اى نمونه و الگو باشد.



پی نوشت‌ها:

--------------------------------------------------------------------------------
1 - فرهنگى، على اکبر، ارتباطات انسانى، چاپ دوّم، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، 1374، جلد اوّل
2 - نور /27.
3 - فرهادیان، رضا، تربیت برتر، قم، بوستان کتاب، 14/ 1380.