تاریخ نگارش : اول اسفند 1390

پرمحتواترین خطبه نهج البلاغه
حاجیه تقی زاده فانید

خطبه اول نهج البلاغه از مهم ترین خطبه هاى نهج البلاغه است که در طلیعه این کتاب بزرگ واقع شده و از نشانه هاى بارز حسن انتخاب «مرحوم رضى» است.
خطبه اول نهج البلاغه از مهم ترین خطبه هاى نهج البلاغه است که در طلیعه این کتاب بزرگ واقع شده و از نشانه هاى بارز حسن انتخاب «مرحوم رضى» است.
کلید واژه : پرمحتواترین خطبه نهج البلاغه

خطبه اول نهج البلاغه از مهم ترین خطبه هاى نهج البلاغه است که در طلیعه این کتاب بزرگ واقع شده و از نشانه هاى بارز حسن انتخاب «مرحوم رضى» است.

این خطبه شامل یک دوره جهان بینى اسلامى است که از صفات کمال و جمال خداوند و دقایق عجیبى در این زمینه شروع مى شود، سپس به مسأله آفرینش جهان به طور کلّى و بعد از آن آفرینش آسمانها و زمین و آن گاه آفرینش فرشتگان، سپس آفرینش آدم (علیه السلام) و داستان سجود فرشتگان و مخالفت ابلیس و هبوط آدم (علیه السلام) به زمین مى پردازد.
در ادامه خطبه از بعثت پیامبران و فلسفه آن و سرانجام از بعثت پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) و عظمت قرآن مجید و اهمیّت سنّت پیامبر (صلى الله علیه وآله) سخن مى گوید و از میان دستورهاى اسلامى و به اصطلاح فروع دین، روى مسأله حج به عنوان یک فریضه عظیم الهى و فلسفه و اسرار آن انگشت مى گذارد، به طورى که توجّه دقیق به محتواى این خطبه مى تواند یک بینش جامع و کلّى نسبت به مهم ترین مسائل اسلامى به ما بدهد و بسیارى از مشکلات و پیچیدگى هایى را که در این مسائل وجود دارد، حل کند.

از یک نظر این خطبه به منزله فاتحة الکتاب در قرآن مجید است که فهرستى را از مجموعه مسائلى که در نهج البلاغه مطرح شده است به دست مى دهد; چرا که محورهاى اصلى مجموعه خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار در این خطبه به گونه فشرده اى آمده است.(1)

(1). پیام امام علی (ع) ، جلد 1، ص 69.

چه چیز سبب جذابیت فوق العاده نهج البلاغه شده است؟

تمام کسانى که با نهج البلاغه سر و کار داشته و دارند ـ اعم از شیعیان امام على (ع) و سایر دانشمندان اسلامى و علما و دانشمندان مسیحى ـ بدون استثنا از جاذبه نیرومند نهج البلاغه سخن گفته اند و خود را تحت تأثیر و نفوذ آن دیده اند. این کشش و جاذبه نیرومند که در خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار على( ع) کاملا محسوس است، انگیزه اصلى گروهى از دانشمندان، براى شرح نهج البلاغه یا نوشتن کتاب و مقاله درباره شخصیّت امام على (ع) بوده است.

به عقیده ما این جاذبه دلایل روشنى دارد که مهم ترین آنها عبارت است از:

1ـ در نهج البلاغه همه جا سخن از همدردى با طبقات محروم و ستمدیده انسانهاست، همه جا سخن از مبارزه با ظلم و بى عدالتى و بیدادگرى هاى استثمارگران و طاغوتهاست.

در عهدنامه مالک اشتر که در کوتاه ترین عبارات، رساترین برنامه هاى کشوردارى پى ریزى شده هنگامى که از گروه هاى هفتگانه اجتماعى و وظایف و حقوق آنها سخن به میان مى آید، سخن با آرامش خاصّى پیش مى رود، امّا همین که به قشرهاى محروم و ستمدیده مى رسد، گفتار امام چنان اوج مى گیرد که گویا از پرده دل فریاد مى کشد: «الله اللهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى مِنَ الَّذینَ لا حیلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَساکینِ وَ الْمُحْتاجینَ وَ اَهْلُ الْبُؤْسى وَ الزَّمْنى» ( خدا را خدا را! اى مالک اشتر در مورد قشر پایین از محرومان و نیازمندان و رنج دیدگان و از کارافتادگان...). سپس به او دستور مى دهد که شخصاً بدون وساطت دیگران، وضع آنها را در سراسر کشور اسلام زیر نظر بگیرد و اجازه دخالت درباره آنها را به کس دیگر ندهد; به طور مداوم از آنها سرکشى کند تا مشکلات همگى با سرپنجه عدالت گشوده شود.

نه تنها در این جا بلکه در همه جا و به هر مناسبت امام على( ع) درباره آنها سفارش مى دهد، توصیه مى کند و فریاد مى زند.
2ـ یکى دیگر از جاذبه هاى نیرومند نهج البلاغه همان گونه که قبلا اشاره شد، این است که در هر میدانى گام مى نهد چنان حق سخن را ادا مى کند و دقایق را مو به مو شرح مى دهد که گویى گوینده این سخن تمامى عمر را اشتغال به بحث و بررسى روى همین موضوع داشته، نه غیر آن.

هنگامى که امام (ع ) یک خطبه توحیدى را آغاز مى کند و به شرح اسما و صفات جمال و جلال خدا مى پردازد، چهره یک فیلسوف بزرگ الهى در نظر انسان مجسّم مى گردد که سالیان دراز همه وقت سخن از توحید گفته و دُرهاى گرانبها در این زمینه سُفته و غیر از آن گفتارى نداشته است; نه به سوى تجسّم گام بر مى دارد و نه به سوى تعطیل صفات، و آن چنان خدا را معرّفى مى کند که انسان با چشم دل او را همه جا در آسمانها، در زمین و درون جان خود حاضر مى بیند و روحش سرشار از انوار معرفت الهى مى گردد.

امّا همین که نهج البلاغه را مى گشاییم ناگاه چشم ما روى خطبه جهاد متوقّف مى گردد; فرمانده و افسر شجاع و دلاورى را مى بینیم که لباس رزم در تن کرده و دقیق ترین دستورات و تاکتیک هاى جنگى را براى افسران و لشکریان خود تشریح مى کند، آن چنان که گویى در تمام عمر جز با میدان جنگ و فنون نبرد سر و کار نداشته است.
هنگامى که نهج البلاغه را ورق مى زنیم امام را بر کرسى حکومت و رهبرى امّت مى بینیم که آیین کشوردارى را براى استانداران و فرمانداران خود شرح مى دهد، رموز انحطاط و اوج گرفتن تمدّنها، سرنوشت اقوام ظالم و ستمگر و راه وصول به یک آرامش اجتماعى و سیاسى و نظامى را با پخته ترین عبارات بیان مى کند آن چنان که گویى در سرتاسر عمر کارى جز این نداشته است.

دگر بار آن را باز ورق مى زنیم امام ( ع ) را بر مسند درس اخلاق و تهذیب نفوس و تربیت ارواح و افکار مى بینیم، مرد وارسته اى به نام « همّام» از او تقاضاى درس جدید در زمینه صفات و روش هاى پرهیزگاران کرده و آن چنان تشنه است که با یک پیمانه و دو پیمانه سیراب نمى گردد.

امام دریچه هاى دانش سرشار خود را به روى او گشوده، آنچنان درس پارسایى و وارستگى و پرهیزگارى به او مى دهد و حدود یکصد صفت از صفات آنها را در عباراتى محکم، عمیق و نافذ براى سالکان راه حق بر مى شمرد، گویى که قرنها بر همین مسند و همین جایگاه به ارشاد خلق و تربیت نفوس و تدریس اخلاق پرداخته است، تا آن جا که سؤال کننده پس از شنیدن این گفتار صیحه اى مى زند و نقش بر زمین مى شود! و این گونه نفوذ سخن چیزى است که در تاریخ سابقه ندارد.
به راستى این صحنه هاى مختلف نهج البلاغه که هر کدام در نوع خود کم نظیر یا بى نظیر است، از اعجاب انگیزترین ویژگى هاى این کتاب بزرگ محسوب مى شود.(1)

(1) . پیام امام علی (ع) ، جلد 1 ، ص 47.