تاریخ نگارش : هفدهم اسفند 1389
به راستی ما ایمان آورده ایم یا اسلام؟
علیرضا مزروعی
به راستی ما ایمان آورده ایم یا اسلام؟
ایمان و معنویت
انسان زمانى کامل مىشود که همهى کمالات را در خود داشته باشد و نشانهى جامعیّت اسلام آن است که کمال را در همهى ابعاد اعتقادى، اخلاقى، عملى، فردى و اجتماعى انسان مطرح مىکند.
انسان کامل، علاوه بر اقرار به زبان (اسلام) و باور قلبى (ایمان)، باید شکم و شهوت و زبان خود را کنترل کند . کنترل شکم با روزه ، کنترل زبان با صداقت ، کنترل شهوت با دورى از حرام، مبارزه با غرور با داشتن تواضع ، غفلت زدایى با ذکر و یاد خدا ، مقاومت در برابر نیشها و نوشها با نیروى صبر و غافل نماندن از محرومان با انفاق .
« إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً ؛ همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع خدا و زنان مطیع خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شکیبا و زنان شکیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان انفاقگر و زنان انفاقگر، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، و مردانى که خدا را بسیار یاد مىکنند و زنانى که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند براى (همهى) آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده کرده است.» (احزاب ، 35)
این آیه ، ده کمال براى عموم زنان و مردان در مسائل اعتقادى ، اخلاقى و عملى، بر شمرده است.
زمانى ارزش این آیه روشن مىشود که به تبعیضاتى که عرب و عجم میان زن و مرد قائل بودند بنگریم و تاریخ دلخراش زن را مطالعه کنیم .
تفاوت زن و مرد در جسم است نه در روح !
تفاوت میان زن و مرد در جسم است. روح، زن و مرد ندارد و همهى کمالات بشرى مربوط به روح اوست نه جسم او . لذا همه کمالاتى که در این آیه آمده ، به صورت یکسان میان مرد و زن مطرح شده است.
در آیه 35 سوره احزاب ، سخنى جامع و پر محتوى در باره همه زنان و مردان و صفات برجسته آنها بیان شده است ، و ضمن بر شمردن ده وصف از اوصاف اعتقادى و اخلاقى و عملى آنان ، پاداش عظیم آنها را در پایان آیه بر شمرده است .
بخشى از این اوصاف دهگانه از مراحل ایمان سخن مىگوید (اقرار به زبان ، تصدیق به قلب و جنان ، و عمل به ارکان).
قسمت دیگرى پیرامون کنترل زبان و شکم و شهوت جنسى که سه عامل سرنوشتساز در زندگى و اخلاق انسانها مىباشد بحث مىکند و در بخش دیگرى از مسأله حمایت از محرومان و ایستادگى در برابر حوادث سخت و سنگین یعنى صبر که ریشه ایمان است و سرانجام از عامل تداوم این صفات یعنى ذکر پروردگار ، سخن به میان مىآورد .
مىفرماید :" مردان مسلمان و زنان مسلمان ؛ (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ) " و " مردان مؤمن و زنان مؤمنه ؛ (وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ) " و " مردانى که مطیع فرمان خدا هستند و زنانى که از فرمان حق اطاعت مىکنند؛ (وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ) ".
گرچه بعضى از مفسران ،" اسلام" و" ایمان" را در آیه فوق به یک معنى گرفتهاند ، ولى پیدا است که این تکرار نشان مىدهد منظور از آنها دو چیز متفاوت است ، و اشاره به همان مطلبى است که در آیه 14 سوره حجرات آمده : «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ ؛ اعراب گفتند ما ایمان آوردهایم، بگو: هنوز ایمان نیاوردهاید، بلکه بگوئید اسلام آوردهایم، و ایمان هنوز در اعماق قلب شما نفوذ نکرده است ! » .
که بیان به این نکته دارد که اسلام همان اقرار به زبان است که انسان را در صف مسلمین قرار مىدهد، و مشمول احکام آنها مىکند، ولى ایمان تصدیق به قلب و دل است.
همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع خدا و زنان مطیع خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شکیبا و زنان شکیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان انفاقگر و زنان انفاقگر، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، و مردانى که خدا را بسیار یاد مىکنند و زنانى که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند براى (همهى) آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده کرده است
ایمان
در روایات اسلامى نیز به همین تفاوت اشاره شده است ؛ در روایتى چنین مىخوانیم :« یکى از یاران امام صادق (علیه السلام) درباره " اسلام" و " ایمان" از آن حضرت سؤال کرد و پرسید آیا اینها با هم مختلفند؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: آرى، ایمان با اسلام همراه است، اما اسلام ممکن است همراه ایمان نباشد .» او توضیح بیشتر خواست امام (علیه السلام) فرمود: « الاسلام شهادة ان لا اله الا اللَّه و التصدیق برسول اللَّه صلى علیه و آله و سلم ، به حقنت الدماء، و علیه جرت المناکح و المواریث، و على ظاهره جماعة الناس، و الایمان الهدى و ما یثبت فى القلوب من صفة الاسلام، و ما ظهر من العمل به ؛ اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هر کس اقرار به این دو داشته باشد ، جانش (در پناه حکومت اسلامى) محفوظ خواهد بود ، و ازدواج مسلمانان با او جایز، و مىتواند از مسلمین ارث ببرد ، و گروهى از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند ، اما " ایمان" نور هدایت و حقیقتى است که در دل از وصف اسلام جاى مىگیرد ، و اعمالى است که به دنبال آن مىآید .» (اصول کافى ، جلد2 ، صفحه 21 ، باب ان الایمان یشرک الاسلام)
استقامت و درستی انسان، به زبان اوست!
سپس در ادامه به یکى دیگر از مهمترین صفات مؤمنان راستین، یعنى حفظ زبان پرداخته و مىگوید :« و مردان راستگو و زنان راستگو ؛ (وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ) ».
از روایات اسلامى استفاده مىشود که استقامت و درستى ایمان انسان به استقامت و درستى زبان او است : " لا یستقیم ایمان امرء حتى یستقیم قلبه، و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه ؛ ایمان انسان به درستى نمىگراید تا قلبش درست شود ، و قلبش درست نمىشود تا زبانش درست شود!" (محجة البیضاء ، جلد 5 ،ص 193)
و از آنجا که ریشه ایمان ، صبر و شکیبایى در مقابل مشکلات است ، و نقش آن در معنویات انسان همچون نقش" سر" است در برابر" تن" ، پنجمین وصف آنها را این گونه بازگو مىکند:« و مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا ؛ (وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ).»
کبر و غرور ، بدترین آفت اخلاقی
از طرفى مىدانیم یکى از بدترین آفات اخلاقى، کبر و غرور و حب جاه است ، و نقطه مقابل آن " خشوع" ، لذا در ششمین توصیف مىفرماید : « و مردان با خشوع و زنان با خشوع ؛ (وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ).»
گذشته از حب جاه ، حب مال نیز آفت بزرگى است ، و اسارت در چنگال آن ، اسارتى است دردناک ، و نقطه مقابل آن انفاق و کمک کردن به نیازمندان است ، لذا در هفتمین توصیف مىگوید :« و مردان انفاقگر و زنان انفاق کننده ؛ (وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ).»
امام صادق علیه السلام می فرمایند: اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هر کس اقرار به این دو داشته باشد، جانش (در پناه حکومت اسلامى) محفوظ خواهد بود، و ازدواج مسلمانان با او جایز، و مىتواند از مسلمین ارث ببرد، و گروهى از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند، اما " ایمان" نور هدایت و حقیقتى است که در دل از وصف اسلام جاى مىگیرد، و اعمالى است که به دنبال آن مىآید»
با حفظ سه عامل از شر آفات اخلاقی در امان باشید!
سه چیز است که اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسیارى از شرور و آفات اخلاقى در امان است، زبان و شکم و شهوت جنسى .
به قسمت اول در چهارمین توصیف اشاره شد ، اما به قسمت دوم و سوم در هشتمین و نهمین وصف مؤمنان راستین اشاره کرده مىگوید : « و مردانى که روزه مىدارند و زنانى که روزه مىدارند ؛ (وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ).»
« و مردانى که دامان خود را از آلودگى به بىعفتى حفظ مىکنند ، و زنانى که عفیف و پاکند ؛ (وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ).»
سرانجام به دهمین و آخرین صفت که تداوم تمام اوصاف پیشین بستگى به آن دارد پرداخته و مىگوید :« و مردانى که بسیار به یاد خدا هستند ، و زنانى که بسیار یاد خدا مىکنند ؛ (وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ) .»
آرى آنها با یاد خدا در هر حال و در هر شرایط ، پردههاى غفلت و بی خبرى را از قلب خود کنار مىزنند ، وسوسهها و همزات شیاطین را دور مىسازند و اگر لغزشى از آنان سر زده ، فوراً در مقام جبران بر مىآیند تا از صراط مستقیم الهى فاصله نگیرند .
ذکر کثیر به چه معنا می باشد؟
در اینکه منظور از "ذکر کثیر" چیست؟ در روایات اسلامى و کلمات مفسرین، تفسیرهاى گوناگونى ذکر شده که ظاهراً همه از قبیل ذکر مصداق است و مفهوم وسیع این کلمه شامل همه آنها مىشود.
از جمله در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله) مىخوانیم: « اذا ایقظ الرجل اهله من اللیل فتوضئا و صلیا کتبا من الذاکرین اللَّه کثیرا و الذاکرات ؛ هنگامى که مرد همسرش را شبانگاه بیدار کند و هر دو وضو بگیرند و نماز (شب) بخوانند از مردان و زنانى خواهند بود که بسیار یاد خدا مىکنند .» (تفسیر مجمع البیان و تفسیر قرطبى ، ذیل آیه مورد بحث)
و در حدیثى از امام صادق علیه السلام مىخوانیم : « هر کس تسبیح فاطمه زهرا علیها سلام را در شب بگوید ، مشمول این آیه است .» (مجمع البیان ، ذیل آیه مورد بحث)
بعضى از مفسران گفتهاند :" ذکر کثیر" آن است که در حال قیام و قعود به هنگامى که به بستر مىرود یاد خدا کند.
اما به هر حال ذکر نشانه فکر است ، و فکر مقدمه عمل ، هدف هرگز ذکر خالى از فکر و عمل نیست.
در پایان آیه ، پاداش بزرگ این گروه از مردان و زنانى را که داراى ویژگیهاى دهگانه فوق هستند چنین بیان مىکند :« خداوند براى آنها مغفرت و پاداش عظیمى فراهم ساخته است ؛ (أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً).»
نخست با آب مغفرت گناهان آنها را که موجب آلودگى روح و جان آنها است مىشوید ، سپس پاداش عظیمى که عظمتش را جز او کسى نمىداند در اختیارشان مىنهد .
منابع:
1- تفسیر نور ،ج9
2- تفسیر نمونه ،ج17
3- اصول کافى ،جلد 2
4- محجة البیضاء ،جلد 5