تاریخ نگارش : هفدهم آبان 1391
آیه مباهله
محمدصادق بهمن زادگان جهرمی
آیه مباهله، سند افتخار
مباهله در اصل از ماده «بهل » به معنای رها کردن و قیدو بند را از چیزی بر داشتن است. به همین جهت، حیوانی را که به حال خود واگذارند و پستانش را در کیسه قرار ندهند تا نوازدش بتواند به آزادی شیر بنوشد، باهل می خوانند.
کلید واژه : آیه مباهله
«فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ» پس هر کس بعد از دانشی که (درباره مسیح) به تو رسیده است با تو به ستیز و محاجه بر خیزد (و ازقبول حق شانه خالی کند) بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم و شما فرزندان خود را وما زنان خود را بخوانیم و شما زنانتان را و ما نفوس خود رابخوانیم و شما نفوستان را پس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
یکی از ادله شایستگی اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه وآله) برای جانشینی آن حضرت آیات قرآنی است که در شأن این بزرگواران نازل شده است. یکی از این آیات، آیه معروف مباهله (آیه ۶۱ سوره آل عمران) است.
مباهله در اصل از ماده «بهل» به معنای رها کردن و قید و بند را از چیزی برداشتن است. به همین جهت، حیوانی را که به حال خود واگذارند و پستانش را در کیسه قرار ندهند تا نوزادش بتواند به آزادی شیر بنوشد، باهل می‌خوانند.
ابتهال به معنای تضرع و واگذاری کار به خداست. مباهله، از نظر مفهوم متداول که در آیه فوق گرفته شده، به معنی نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است. بعضی بهل را به معنی لعن گرفته‌اند.
شأن نزول
در مورد شأن نزول آیه مباهله از ابن عباس و قتاده و حسن روایت شده است که چون پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) مسیحیان را به مباهله دعوت کرد، از وی تا صبح فردا مهلت خواستند؛ و چون به بزرگان خود مراجعه و با آن‌ها مشورت کردند، اسقف آنان گفت: فردا بنگرید: اگر محمد (صلی الله علیه وآله) با اهل و فرزندش آمد، از مباهله بپرهیزید؛ ولی اگر با اصحابش آمد، پس مباهله کنید که کاری از او ساخته نیست.
نکات مهم آیه مباهله
۱- مفسران و محدثان شیعه و سنی تصریح کرده‌اند که آیه مباهله در حق
” هیچ کس نگفته جز علی و فاطمه و حسنین کسی در مباهله شرکت داشته است. این مطلب بر علو مکان وی و درجه ای که هیچ کس به آن راه نیافته، بلکه به نزدیک ن هم نرسیده است، دلالت دارد “
اهل بیت پیامبر نازل شده و پیامبر تنها فرزندانش حسن و حسین و دخترش فاطمه و پسر عمش علی (علیه السلام) را به میعادگاه برد. بنابراین، منظور از «ابنائنا» در آیه منحصرا حسن و حسین (علیه السلام) هستند. ابوبکر رازی می‌گوید: این آیه دلیل است که حسنین پسران رسول خدا (صلی الله علیه وآله) هستند و فرزند دختر هم حقیقتا فرزند انسان است.
همانطور که منظور از «نسائنا» فقط فاطمه (سلام الله علیها) است. و نیز مراد از «انفسنا» فقط علی (علیه السلام) است، زیرا خود پیامبر که نمی‌تواند مراد باشد; چون او دعوت کننده است و معنی ندارد که انسان خود را دعوت کند، همیشه داعی غیر از مدعو است. پس حتما مراد شخص دیگری غیر از نبی اکرم است. پس حتما اشاره به علی (علیه السلام) است.
زیرا هیچ کس نگفته جز علی و فاطمه و حسنین کسی در مباهله شرکت داشته است. این مطلب بر علو مکان وی و درجه‌ای که هیچ کس به آن راه نیافته، بلکه به نزدیک آن هم نرسیده است، دلالت دارد.
پیامبر به بریده اسلمی فرمود: ای بریده علی را دشمن مدار که او از من است و من از اویم. مردم از درختهای متفرق خلق شده‌اند و من و علی از یک درخت آفریده شده‌ایم.
مرحوم قاضی نورالله شوشتری، در جلد سوم احقاق الحق، می‌گوید: مفسران در این مساله اتفاق نظر دارند که «ابنائنا» اشاره به حسن و حسین و «نسائنا» اشاره به فاطمه (سلام الله علیها) و «انفسنا» اشاره به علی (علیه السلام) است. سپس در پاورقی همین کتاب نام شصت نفر از بزرگان اهل سنت را نقل می‌کند که گفته‌اند: آیه مباهله در مورد اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده است.
در کتاب‌های روایی شیعه نیز این مساله جایگاهی خاص دارد. تنها به یک نمونه از آن اکتفا می‌کنیم.
امام رضا (علیه السلام) در جلسه بحثی که در دربار مامون تشکیل شده بود، فرمود: خداوند پاکان بندگان خود را در آیه مباهله مشخص ساخته است. این مزیتی است که هیچ کس در آن بر اهل بیت (علیهم السلام) پیشی نگرفته. فضلیتی است که هیچ انسانی به آن نرسیده وشرفی است که قبل از آن هیچ کس از آن برخوردار نبوده است.
آیه مباهله جز معرفی نزدیک‌تر افراد به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) حاوی پیامهای دیگری است که فهرست وار اشاره می‌شود:
۱- استمداد از غیب بعد از
” این قضیه دلالت دارد بر اینکه اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله محبوبترین افراد نزد اویند. و لذا بیضاوی در تفسیر آیه آورده است: «یعنی هرکدام از ما و از شما خود و عزیزترین اهلش را بیاورد» “
به کارگیریی توانایی‌های عادی.
۲- زن و مرد دوشادوش هم و در کنار همدیگر مطرحند.
۳- اگر انسان به هدف خود ایمان داشته باشد حاضر است حتی خودو نزدیک‌ترین بستگانش را در معرض خطر قرار دهد.
۴-در دعا کردن آنچه مهم است انگیزه‌ها و شخصیت هاست نه تعدادو کثرت جمعیت.
۵- در مجالس دعا باید کودکان را شرکت داد.
۶- کسی که منطق و استدلال و معجزه او را تسلیم به پذیرش حق نمی‌کند باید تهدید به نابودی شود.
۷- دعا آخرین برگ برنده و سلاح مومن است.
۸- استدلال را باید پاسخ داد، ولی مجادله و لجاجت را بایدسرکوب کرد.
۹- اگر شما محکم بایستید، دشمن به دلیل باطل بودن عقب نشینی می‌کند.
۱۰- قوام و اساس دین به خاطر همین چند نفر است و گرنه پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌توانست خود شخصا نفرین کند.
خدا و پیامبر (صلی الله علیه وآله) با این عمل به همه ما می‌فهماند که این افرادیاران و نزدیکان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در دعوت به حق و هدف او هستند وهمراه او آماده استقبال از خطر بوده، ادامه دهنده حرکت اویند.
نکات آیه مباهله
از آیه مباهله و روایاتی که در ذیل آن وارد شده، نکات مهمّی را درباره اهل بیتعلیهم السلام خصوصاً امام علی علیه السلام میتوان استفاده کرد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- امامت امیرالمؤمنین
- برتری امام علی بر انبیا
- افضلیت امام علی بر سایر صحابه
امامت امیرالمؤمنین
آیه دلالت بر مساوات بین امام علیعلیه السلام و پیامبرصلی الله علیه وآله به جز نبوّت دارد. و به تصریح قرآن کریم: (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ)؛ [سوره احزاب، آیه ۶] «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوار‌تر است.» نتیجه اینکه امام علیعلیه السلام سرپرست امت اسلامی و خلیفه رسول خداصلی الله علیه وآله است.
برتری امام علی بر انبیا
شکی نیست که پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله در بین انبیا بهترین پیامبر بوده و از همه آنان برتری داشته است. و مطابق برخی از روایات، او بهترین اولاد حضرت آدمعلیه السلام است. [صحیح بخاری] از طرفی دیگر حضرت علیعلیه السلام مطابق آیه مباهله نفس رسول خداصلی الله علیه وآله در تمام مقامات و فضایل به جز مقام نبوّت است. نتیجه این می‌شود که امام علیعلیه السلام نیز افضل از انبیای پیشین است.
قاضی ایجی در «مواقف»
” در این آیه خداوند امام علیعلیه السلام را نفس و جان رسول خداصلی الله علیه وآله معرفی کرده است و این بلندترین تعبیری است که میتوان در شأن آن حضرتعلیه السلام آورد “
و میر سید شریف جرجانی در شرح آن تصریح کرده‌اند بر اینکه آیه مباهله دلالت بر مساوات پیامبرصلی الله علیه وآله با حضرت علیعلیه السلام در تمام مقامات و فضایل به جز نبوّت دارد. [شرح مواقف، ج ۸، ص ۳۶۷]
افضلیت امام علی بر سایر صحابه
آیه مباهله با روایاتی که در ذیل آن آمده، دلالت بر فضیلتی بسیار بزرگ برای اهل بیت پیامبرعلیهم السلام و در رأس آن امام علیعلیه السلام دارد، فضیلتی که قابل مقایسه با هیچ فضیلتی از دیگران نیست، و لذا دلالت بر افضلیت و برتری امام علیعلیه السلام بر سایر صحابه دارد و با ضمیمه کردن این مطلب با کبرای کلّی که افضل باید امام باشد، همان گونه که ابن تیمیه نیز بر آن تصریح دارد، نتیجه این می‌شود که امام علیعلیه السلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله امام و خلیفه بر مردم است.
فضایل اهل بیت در آیه مباهله
و امّا در این آیه و روایات مربوط به آن، چه فضایلی نهفته است، به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) این قضیه دلالت دارد بر اینکه اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله محبوبترین افراد نزد اویند. و لذا بیضاوی در تفسیر آیه آورده است: «یعنی هرکدام از ما و از شما خود و عزیزترین اهلش را بیاورد.» [تفسیر بیضاوی با حاشیه شهاب، ج ۲، ص ۳۲]
ب) اینکه پیامبرصلی الله علیه وآله این افراد را برای مباهله که موضع حسّاسی است و احتیاج به دعا دارد آورد، خود دلالت بر افضلیت آن‌ها بر دیگران دارد.
ج) پیامبرصلی الله علیه وآله به اهل بیتش فرمود: «إذا أنا دعوت فأمّنوا» هر‌گاه من دعا کردم شما آمین بگویید.
اسقف آن‌ها گفت: من در سیمای آنان چنین میبینم که اگر آنان از خدا بخواهند که کوهی از کوهها از جا کنده شود، خداوند چنین خواهد کرد، لذا با آن‌ها مباهله نکنید که هلاک خواهید شد، و تا روز قیامت هیچ نصرانی در روی زمین باقی نخواهد ماند. [زمخشری، کشاف، ج ۱، ص ۳۶۹؛ تفسیر مراغی، ج ۲، ص ۱۵۷] از اینجا استفاده می‌شود که حتی نصارا نیز پی به فضیلت آن بزرگواران برده بودند.
د) در این آیه خداوند امام علیعلیه السلام را نفس و جان رسول خدا صلی الله علیه وآله معرفی کرده است و این بلندترین تعبیری است که میتوان در شأن آن حضرت علیه السلام آورد.
منابع:
سایت حوزه
سایت فقیه قرآنی
سایت اندیشه قم
انتهای پیام/ق/۴۶