تاریخ نگارش : بیست و نهم دي 1392

اهمیت دانستن مکی و یا مدنی بودن آیات
مرتضی هادیزاده

یکی از مسائل مهم علوم قرآنی ، مساله شناخت سوره های مکی و مدنی است . مکی ، سوره هایی است که در مکه و مدنی ، سوره هایی است که در مدینه بر پیامبر صلوت الله علیه و آله نازل گشته است .

تشخیص سوره های مکی و مدنی به دلایل زیر ضروری است :
کلید واژه : اهمیت دانستن مکی و یا مدنی بودن آیات

اهمیت دانستن مکی و یا مدنی بودن آیات

یکی از مسائل مهم علوم قرآنی ، مساله شناخت سوره های مکی و مدنی است . مکی ، سوره هایی است که در مکه و مدنی ، سوره هایی است که در مدینه بر پیامبر صلوت الله علیه و آله نازل گشته است .

تشخیص سوره های مکی و مدنی به دلایل زیر ضروری است :

الف ) قسمتی از تاریخ اسلام و تشریعات اسلامی با تشخیص آیه ها و سوره های مکی از مدنی قابل شناخت است .


ب ) فهم محتوای آیه در استدلال های فقهی و استنباط احکام ، نقش اساسی دارد . چه بسا آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است ، ولی چون در مکه نازل شده و هنگام نزول آن آیه ، هنوز حکم آن تشریع نشده بود ، باید یا راه تاویل را پیش گرفت یا به گونه دیگری آن آیه را تفسیر کرد ؛ مثلا : مساله تکلیف کافران به فروع احکام شرعی ، مورد بحث فقهاست ؛ بیشتر فقها ، آنان را در حال کفر ، مکلف به فروع نمی دانند و در این زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند ، ولی گروه مخالف ( کسانی که کافران را در حال کفر ، مکلف به فروع می دانند ) به آیه 7 سوره فصلت :


الَّذینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ


همانها که زکات را نمی پردازند ، و آخرت را منکرند!


تمسک جسته اند ؛ آنجا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه ی زکات ، مورد نکوهش قرار داده است . غافل از اینکه سوره فصلت ، مکی و فریضه ی زکات در مدینه تشریع شده است ؛ یعنی هنگام نزول آیه ی یاد شده ، زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است ؛ پس چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار می دهد ؟ این آیه دو تاویل دارد :

اول : مقصور از زکات در اینجا ، تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان از آن محرومند ؛ زیرا شرط صحت صدقه قربت است که کافران از انجام آن عاجزند .

دوم : مقصور ، محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع آنان شده است و اگر ایمان داشتند ، از این فیض محروم نبودند .


ج ) در استدلالات کلامی ، آیات مورد استناد – مخصوصا آیاتی که درباره فضائل اهل بیت نازل شده – بیشتر مدنی است ، چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است . برخی آن سوره ها یا آیات را مکی دانسته اند که در آن صورت نمی تواند مدرک استدلال قرار گیرد . بنابر این شناخت دقیق مکی و مدنی بودن شوره ها و آیات ، یکی از ضروریات علم کلام در مبحق امامت است ؛ مثلا آیات ذیل را در نظر بگیرید :

سوره انسان آیایت 7 الی 12 :



یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطیراً7وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً8إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً9إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَریراً10فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً11وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریراً12




7) آنها به نذر خود وفا می کنند ، و از روزی که شر و عذاب آن بسی گسترده است می ترسند.
8) و غذای خود را با علاقه ( و نیاز ) به آن و از روی محبت خدا به فقیر و یتیم و اسیر انفاق می کنند.
9) ( و زبان قال و حالشان این است که ) جز این نیست که ما شما را برای رضای خدا اطعام می کنیم از شما پاداش و سپاسی نمی خواهیم.
10) حقّا که ما از پروردگارمان در روزی که گرفته و به شدت سخت و هولناک ( و چهره ها در آن عبوس ) است می ترسیم.
11) پس خداوند آنان را از شر آن روز نگه داشته ، و آنان را با خوشی و شادابی و شادمانی رو به رو خواهد ساخت.
12) و آنها را در برابر صبرشان بهشتی ( برین ) و ابریشمی ( نازنین ) پاداش خواهد داد



درباره شان نزول این آیات گفته اند که : حسنین علیهما السلام بیمار شده بودند . پیامبر صلوت الله علیه و آله و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مومنان علیه السلام پیشنهاد کردند که چنانچه برای ضفای فرزندانت نذر کنی ، خداوند شفای عاجل مرحمت خواهد فرمود . حضرت این پیشنهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر کرد . آنگاه که حسنین علیهما السلام شفا یافتند ، در صدد ادای نذز برآمد . حضرت فرص های نانی را برای افطار تهیه فرمود . روز اول هنگام افطار ، مسکینی در خانه را زد و تاضای کمک کرد . حضرت نان های تهیه شده را به او داد . روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد . روز سوم اسیری آمد و نان ها به او داده شد . حضرت در این سه روز ، خود با اندک نانی خشک و کمی آب افطار نمود .

طبرسی در این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده و تقریبا آنها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است . آنگاه برای اثبات مدنی بودن تمام سوره ، روایات ترتیب نزول را – که سوره دهر جزء سوره های مدنی به شمار رفته – با سندهای معتبر آورده است . کسانی هم مانند عبدالله زبیر – که مایل نبودند این فضیلت به اهل بیت علیه السلام اختصاص یابد – اصرار داشتند که این سوره را کاملا مکی معرفی کنند ، غافل از آنکه در مکه اسیر وجود نداشت .


د ) بسیاری از مسائل قرآنی ، تنها از طریق مکی و مدنی بودن سورنی یا آیه ها ، حل و فصل می شود ؛ مثلا،: در مساله نسخ ، برخی سوره نساء آیه 24 :


وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ کِتابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنینَ غَیْرَ مُسافِحینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَریضَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَریضَةِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً حَکیماً


و ( نیز بر شما حرام شد ) زنان شوهردار جز آنهایی که ( در جنگ از زنان کفار ) به بردگی شما درآمده اند ( زیرا اسارتشان بدون شوهر به حکم طلاق است ) . اینها ( احکام ) نوشته و مقرر شده خدا بر شماست. و غیر اینها ( غیر چهارده قسم گذشته ) برای شما حلال شده که با اموال خود ( به ازدواج ) بطلبید در حالی که خوددار از گناه و دور از زنا باشید. و با هر زنی از آنان ( از غیر این چهارده قسم ) که ازدواج موقت کردید مهر او را به عنوان واجب ( مالی ) بپردازید ، و بر شما گناهی نیست پس از تعیین مهر واجب در آنچه بدان توافق نمایید ( از اسقاط مهر یا کم و زیاد کردن آن ) ، و همانا خداوند همواره دانا ( به مصالح امور ) و دارای اتقان صنع ( در تشریع و تکوین ) است.



را که درباره ازدواج موقت نازل شده است منسوخ می دانند و ناسخ آن را سوره ی مومن آیات 5 الی 7 :


وَ الَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ5إِلاَّ عَلى‏ أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ6فَمَنِ ابْتَغى‏ وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ



5) و آنان که نگهدارنده نیروی شهوت خویش اند.
6) مگر با همسران خود یا کنیز ملکی خود ، که آنان ( در اعمال شهوت در این موارد ) مورد سرزنش نیستند.
7) پس هر که جز این ( دو مورد ) را طلب کند ( و التذاذ جنسی به هر نوع و با هر کس انجام دهد ) چنین کسانی متجاوز ( از حدود اسلام ) اند.



دانسته اند .

نظر مذکور به چند دلیل نمی تواند صحیح باشد ؛ یکی از آنها این است که آیاتی را که ناسخ فرض کرده اند ، در سوره مومن است که تماما مکی است و کسی این آیات را استثناء نکرده است و آیه سوره نساء مدنی است . در صورتی که باید آیه ناسخ پس از آیه منسوخ بیاید .




منبع : علوم قرآنی ( آیت الله محمد هادی معرفت )