تاریخ نگارش : شانزدهم اسفند 1392

جمع و تالیف قرآن
مرتضی هادیزاده

جمع و تالیف قرآن به شکل کنونی ، به مرور زمان و به دست افراد و گروههای مختلف انجام شده است . ترتیب ، نظم و تعداد آیات در هر سوره به دستور پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله بوده است . هر سوره با فرود آمدن (( بسم الله الرحمن الرحیم )) آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید ، تا موقعی که ((بسم الله ...)) دیگری نازل می شد و سوره ی دیگری آغاز می گردید .

کلید واژه : جمع و تالیف قرآن
ناشر : علوم قرآنی آیت الله معرفت

جمع و تالیف قرآن


جمع و تالیف قرآن به شکل کنونی ، به مرور زمان و به دست افراد و گروههای مختلف انجام شده است . ترتیب ، نظم و تعداد آیات در هر سوره به دستور پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله بوده است . هر سوره با فرود آمدن (( بسم الله الرحمن الرحیم )) آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید ، تا موقعی که ((بسم الله ...)) دیگری نازل می شد و سوره ی دیگری آغاز می گردید .

این نظم طبیعی آیات و رویه ی معمول ثبت آنها بود . گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله – با اشاره جبرئیل – دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره ی دیگری قرار داده شود مانند آیه ی 281 در سوره بقره :


وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ


و بپرهیزید از روزی که در آن به سوی خدا بازگردانده می شوید ، سپس به هر کسی جزای آنچه کسب کرده و یا تجسم عینی آنچه کرده به کمال داده می شود و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند و از پاداششان کم گذاشته نمی شود.




که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است ، پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله دستور فرمود آن را بین آِات ((ربا)) و آیه ((دین)) در سوره سوره بقره آیه 281 ثبت کنند . بنابر این ثبت آیه در سوره ها ، چه با نظم طبیعی و چه بر خلاف نظم طبیعی ، با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله انجام گرفته و اصطلاحا توفیقی است .


ولی اهل نظر درباره ی نظم و ترتیب بین سوره ها با یکدیگر اختلاف دارند ؛ سیّد مرتضی علم الهدی ، بسیاری از محققین و از معاصرین ، آیت الله خویی (ره) برآنند که قرآن کنونی – به همین شکل و روش – در زمان حیات پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله شکل گرفته است ؛ زیرا بعید می نماید که پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله مسأله ای با این اهمیت را رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود ، در حالی که بیشتر محققان و تاریخ نویسان بر آنند که (( جمه و ترتیب سوره ها پس از وفات پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله و برای نخستین بار به دست امیر المومنین علیه السلام و سپس دیگر صحابه ی بزرگوار انجام گرفته است )) . در مجموع شاید بتوان گفت که : (( عمل جمع قرآن به دست صحابه ، پس از رحلت پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله از امور مسلّم تاریخ است )).


علی علیه السلام نحستین کسی بود که پس از وفات پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله به جمع قرآن مشغول شد . بر حسب روایات ، مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساند . ابن ندیممی گوید : (( اولین مصحفی که گردآوری شد مصحف علی علیه السلام بود و این مصحف نزد آل جعفر بود )) . سپس می گوید : (( مصحفی را دیدن نزد ابوبعلی حمزه ی حسنی که با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزند حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند )). محمد بن سیرین از عکرمه نقل می کند : (( در ابتدای خلافت ابوبکر ، علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری کرد . از عکرمه پرسیدم : آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود ؟ آیا رعایت ترتیب نزول در آن شده بود ؟ گفت : اگر جنّ و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گردآورند ، نخواهند توانست )) . ابن سیرین می گوید : (( هر چه دنبال کردن تا بر آن مصحف دست یابم ، میسورم نگردید )) . ابن جزی کلبی گوید : (( اگر مصحف علی یافت می شد ، هر آینه در آن علم فراوان یافت می گردید )).


وصف مصحف علی علیه السلام


مصحفی را که مولی امیر مومنان علیه السلام گردآوری کرده بود ، دارای ویژگی های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت :

1- ترتیب دقیق آیات و سور ، طبق نزول آنها رعایت شده بود ؛ یعنی در این مصحف ، مکّی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود . بدین وسیله سیر تشریع و مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد .

2- آیات در این مصحف ، طبق قرائت پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله ثبت شده بود و هرگز در آن راهی برای اختلاف قرائت وجود نداشت . بدین ترتیب فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیات آسان تر بود ( چراکه گاهی اوقات اختلاف قرائت موجب تغییر کلی آیه می شود ) .

3- در این مصحف ، مناسبت های نزول آیات و سوره ها در حاشیه ی متن توضیح داده شده است . این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی و رفع بسیاری از مبهمات بود . در این حواشی علاوه بر سبب نزول ، تاویل آیه ذکر شده بود . امیر مومنان علیه السلام خود می فرماید : ( کتابی برایشان آوردم که مشتمل بر تنزیل و تاویل بود )) . و نیز می فرماید : آیه ای بر پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله نازل نشد ، مگر آنکه بر من خواند ، املا فرمود و من آنرا با خط خود نوشتم . همچنین تفسیر و تاویل ، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه هر آیِه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ به من مرحمت فرماید . از آن روز تا کنون هیچ آیه ای را فراموش نکرده و هیچ دانش و شناختی را که به من آموخته و نوشته ام ، از دست نداده ام . بنابر این اگر پس از رحلت پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله از این مصحف – که مشتمل بر نکات و شرح و تفسیر و تبیین آیات بود – استفاده می شد ، امروزه بیشترین مشکلات فهم قرآن مرتفع می گردید .



سرانجام مصحف علی علیه السلام


سلیم بن قیس هلالی ( متوفی 90 ه.ق) – که از اصحاب خاص امیر مومنان علیه السلام بود – از سلمان فارسی چنین روایت می کند : (( وقتی که علی علیه السلام بی مهری مردم را نسبت به خود احساس کرد ، در خانه نشست و از خانه بیرون نیامد تا آنکه قرآن را کاملا جمع آوری کرد . قرآن پیش از جمع آوری حضرت ، روی پاره های کاغذ ، تخته های نازک شده و ورق های نوشته شده و به صورت پراکنده بود . علی علیه السلام پس از اتمام – طبق روایت یعقوبی – آن را بار شتری کرده و به مسجد آورد ، در حالی که مردم پیرامون ابوبکر را گرد آمده بودند ، به آنان گفت : بعد از وفات پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله تا کنون به جمع آوری قرآن مشغول بودم و آن را در این پارچه فراهم کرده ام . تمام آنچه بر پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله نازل شده است جمع آورده ام . نبوده است آیه ای مگر آنکه پیامبر اکرم صلوة الله علیه و آله خود بر من خوانده و تفسیر و تاویل آن را به من آموخته است . مبادا فردا بگویید از آن غافل بوده ایم . آنگاه یکی از سران گروه به پا ایستاد و با دیدن آنچه علی علیه السلام در آن نوشته ها آورده بود ، بدو گفت : به آنچه آورده ای نیازی نیست و آنچه نزد ما هست ما را کفایت می کند . علی علیه السلام گفت : دیگر هرگز آن را نخواهید دید . آنگاه داخل خانه ی خود شد و کسی آن را پس از آن ندید )).

در دوران عثمان ، که میان طرفداران مصاحف صحابه ، اختلاف شدید رخ داد ، طلحة بن عبیدالله به مولا امیر مومنان علیه السلام عرض کرد : به یاد داری آن روزی را که مصحف خود را بر مردم عرضه داشتی و نپذیرفتند ؟ چه می شود امروز آن را ارائه دهی تا شاید رفع اختلاف شود ؟ )) حضرت از جواب دادن سر باز زد . طلحه سوال خود را تکرار کرد . حضرت فرمود : (( عمدا از جواب سرباز زدم .)) آنگاه به طلحه فرمود : (( آیا این قرآن که امروزه در دست مردم است ، تمامی آن قرآن است یا آنکه غیر از قرآن نیز داخل شده است ؟ )) طلحه گفت : (( البته تمامی آن قرآن است . )) حضرت فرمود : (( اکنون که چنین است ، اگر آن را گرفته و عمل کنید ، به رستگاری رسیده اید . )) طلحه گفت : (( اگر چنین است ، پس ما را بس است . )) و دیگر چیزی نگفت .

حضرت با این جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت ، صلابت و استواری قرآن محفوظ بماند .



منبع : علوم قرآنی آیت الله معرفت