تاریخ نگارش : پنجم دي 1390

فرشتگان ثبت اعمال کجایند؟
حاجیه تقی زاده فانید

آیا دو فرشته ای که خداوند در آیات 17 و 18 سوره ی ق به آن ها اشاره کرده است، در آسمان ها هستند یا همراه انسان در حرکت اند؟ مگر خداوند، شاهد و ناظر اعمال انسان نیست؟ در این صورت، دو فرشته را برای چه چیزی قرار داده است؟ آیا دو فرشته در روز قیامت شهادت می دهند یا خیر؟
کلید واژه : فرشتگان ثبت اعمال

پاسخ :

قبل از پرداختن به پاسخ، باید توجه داشت که سؤال ها مربوط به عالم ماده نمی باشد بلکه مربوط به موجوداتی (فرشتگان) می باشد که در عالم ماورای ماده (غیب) قرار دارند؛ بنابراین، باید از کسانی پاسخ را شنید که از غیب و ماورای ماده خبر دارند؛ به همین دلیل، پاسخ هایی را که ارائه می شود مستند به کلام خدا ـ یعنی قرآن و روایات و احادیث ائمه ی معصومین-علیهم السلام- می باشد که البته این جواب ها را عقل نیز تأیید می کند.


فرشتگان نگهبان انسان

دو فرشته ای که خداوند مراقب انسان قرارداده، همیشه همراه انسان هستند و لحظه ای از او جدا نمی شوند؛ مگر پس از مرگ. کارهای خداوند بر اساس اسباب و مسببات انجام می گیرد. دو فرشته نیز اسباب الهی هستند.

1 ـ شواهد قرآنی برای این مسئله

الف) آیه ی شریفه ی«إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ»[1] «آن گاه که آن دو فرشته از جانب راست و چپ نشسته او را فرا می گیرند». از این آیه به دست می آید که آن ها همراه انسان هستند و همراه انسان بودن، کنایه از این است که همیشه مواظب و مراقب اعمال او هستند، و به هر جا رود و در هر حالتی قرار گیرد، او را زیر نظر می گیرند، و اعمال و حرکات و سخنان او را شبانه روز ضبط می کنند و اگر همراه او نبودند، جهت راست و چپ برای آن ها تعیین نمی کرد.
هنگامی که انسان بداند موجوداتی مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام کارها و سخنان او را ثبت و ضبط می کنند، از انجام گناه و اعمال زشت خودداری می کند و راه استقامت و بردباری در مقابل گناهان را برمی گزیند؛ زیرا وقتی بداند هر چه انجام دهد و هر سخنی بگوید، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن ها را می نویسند

ب) از کلمه ی «قعید» در آیه، چنین استفاده می شود که فرشتگان، همیشه همراه انسان هستند و مراقب اویند؛ زیرا قعید در لغت به معنای نشستن می باشد و این معنا در مورد سوال، همان همراهی و مراقبت است؛ چون همان گونه که بیان شد، فرشتگان موجودات غیر مرئی و مجرد هستند و این موجودات حالاتی که موجودات مادی به خود می گیرند دارا نمی باشند؛ پس «قعید» در این آیه در معنای اصلی خودش به کار نرفته است؛ بلکه به مفهوم ملازم و مراقب و نگهبان است؛ یعنی این دو فرشته پیوسته همراه انسان هستند و کارها و سخنان او را ثبت و ضبط می نمایند.

2 ـ شواهد روایی

روایات در این رابطه، خود چند دسته می باشند: الف) دسته ای از روایات، جایگاهی در بدن انسان، برای فرشتگان معین کرده اند و این روایات، با توجه به مجرد بودن فرشتگان، نیاز به تفسیر و تأویل دارند و به طور کلی بیان گر این نکته هستند که فرشتگان همراه و مراقب انسان هستند؛ از جمله ی این روایات، روایاتی است که می فرمایند: جای فرشتگان بر شانه های راست و چپ است. و از این قبیل روایات که از آن ها استفاده می شود این دو فرشته همراه انسان هستند و از او جدا نمی شوند.[2] ب) هم چنین از دسته ای دیگر از روایات نیز استفاده می شود که فرشتگان همراه انسان هستند تا پس از مرگ. به عنوان نمونه دو روایت را متذکر می شویم:
قبض روح

1 ـ از معصومین-علیهم السلام- نقل شده است که فرمودند: هنگامی که انسان مؤمن از دنیا می رود، آن دو فرشته می گویند: پروردگارا بنده ات را قبض روح کردی مأموریت ما کجا است؟ جواب می آید که آسمانِ من پُر است از فرشتگانی که پیوسته مرا عبادت می کنند و زمین من نیز پر است از مخلوقاتی که مطیع من هستند. شما به سوی قبر بنده ام بروید و در آن جا ذکر بگویید تا روز قیامت و آن را در دفتر حسنات بنده ام بنویسید.[3]

2 ـ معصوم-علیهم السلام- دیگر می فرماید: هنگامی که مؤمن می خواهد نماز صبح بخواند، دو فرشته نزد او حاضر می شوند؛ این فرشته ها حاضر شدند، فرشتگانی که مأمور شبانه ی او بوده اند، بالا می روند و هنگامی که خورشید غروب کرد، آن دو فرشته حاضر می شوند و دو فرشته ای که مأمور در روز بودند، بالا می روند و این ها همیشه جای خود را با یک دیگر عوض می کنند تا هنگام مرگ مؤمن فرا برسد. در این هنگام به او می گویند: خداوند از طرف ما به تو پاداش خیر عطا کند! چه قدر ما شاد شدیم که کارهای نیک و سخنان خوب و جلسات خیری که در آن ها شرکت کردی و ما را همراه خود بردی! پس ما امروز آن طوری هستیم که تو دوست داری و نزد پروردگار، تو را شفاعت می کنیم.[4]

در پاسخ به این سؤال که اگر خداوند شاهد اعمال است، پس دو فرشته را برای چه قرار داده؟ در پاسخ می گوییم که خداوند، خود ناظر و شاهد اعمال انسان ها است ونیازی به فرشتگان ندارد؛ زیرا او به انسان از فرشتگان[5] آگاه تر است. حتی چیزهایی را که برای فرشتگان مخفی است، از آن ها آگاه است و از او مخفی نیستند؛ اما حکمت او اقتضا کرده است تا دو فرشته را برای هر انسانی قرار دهد تا اعمال او را ثبت و ضبط کنند و از آن ها نگهداری کند و در روز قیامت این نامه های اعمال را به صاحبانشان نشان دهند.[6] در واقع خداوند از اسباب کمک می گیرد و بخش از کارهای هستی را با اسباب و علل اداره می کند.
در آخرت، پس از این که محکوم شد که استحقاق عذاب و عِقاب الهی را دارد حکم جاری می شود و به خاطر همین است که خداوند، گواهان بسیار زیادی می آورد که بر گناه گنه کار گواهی دهند و از جمله ی آن گواهان، بزرگان دین و فرشتگانی که اعمال انسان را نوشته اند می باشند و اگر فرد، هیچ کدام از این ها را نپذیرفت، خداوند گواهانی از اعضای بدن آن شخص می آورد که بر گناه او گواهی دهند
و اما حکمت ها و ادله ای که وجود دو فرشته را اقتضا کرده اند عبارت اند از:

الف) ثبت اعمال باعث ترک معصیت می شود.

هنگامی که انسان بداند موجوداتی مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام کارها و سخنان او را ثبت و ضبط می کنند، از انجام گناه و اعمال زشت خودداری می کند و راه استقامت و بردباری در مقابل گناهان را برمی گزیند؛ زیرا وقتی بداند هر چه انجام دهد و هر سخنی بگوید، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن ها را می نویسند و در روز قیامت از همین دفترچه ی اعمال علیه خودش استفاده می کنند، محدودیتی برای خود در نظر می گیرد؛ خصوصاً وقتی بداند که آن ها نه غفلت می کنند و نه فراموش می کنند و در هیچ لحظه ای او را رها نمی کنند.

ب) اتمام حجت با نوشتن اعمال

خداوند دو فرشته را مأمور نوشتن اعمال انسان کرده است تا در روز قیامت گنه کاران بفهماند که هیچ راهی برای انکار گناه وجود ندارد؛ زیرا خداوند در این روز، تمام راه های انکار گناه را بر انسان می بندد و آیه ی 20 سوره ی فُصِّلت نیز همین معنا را می فهماند. «حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» ؛ «تا چون بدان (جهنم) رسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آن چه می کرده اند بر ضدشان گواهی دهند» و در روز قیامت هیچ چیزی نیست مگر حساب و کتاب و پاداش اعمال و خداوند در روز قیامت هیچ گنه کاری را عذاب نمی کند مگر بعد از این که به او ثابت کند که گنه کار است و مستحق عذاب.
قضاوت

ج) فرق میان قضاوت در دنیا و آخرت

یکی از اختلافاتی که بین قضاوت در دنیا و قضاوت در روز قیامت وجود دارد این است که در دنیا، حکم قاضی اجرا خواهد شد؛ خواه محکوم قانع شده باشد و گناه خود را پذیرفته باشد یا نپذیرفته باشد؛ در هر صورت حکم را جاری می کنند؛ اما در آخرت، پس از این که محکوم شد که استحقاق عذاب و عِقاب الهی را دارد حکم جاری می شود و به خاطر همین است که خداوند، گواهان بسیار زیادی می آورد که بر گناه گنه کار گواهی دهند و از جمله ی آن گواهان، بزرگان دین و فرشتگانی که اعمال انسان را نوشته اند می باشند و اگر فرد، هیچ کدام از این ها را نپذیرفت، خداوند گواهانی از اعضای بدن آن شخص می آورد که بر گناه او گواهی دهند.[7]

د) ثبت اعمال، باعث شادی نیکوکاران و اندوه بدکاران

هنگامی که انسان بداند اعمال او در جایی ثبت و ضبط شده و در روز قیامت به او داده می شود و همه ی انسان ها آن ها را می بینند، آن اگر اعمال صالح و خوبی در آن نوشته شده باشد، این نوشته ها باعث شادی بیش از حد او می شود و این آیات بدان اشاره دارد: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا کِتَابِیهْ إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ»[8]؛ «و اما کسی که کارنامه اش به دست راستش داده شود، گوید بیایید و کتابم را بخوانید؛ من یقیین داشتم که به حساب خود می رسم؛ پس او در یک زندگی خوش است. اما اگر کتاب اعمال او خالی از عمل صالح و نیک باشد، این کتابِ اعمال، باعث غم و عصه و حسرت بیش از اندازه ی او می شود»؛ «وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ -

وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ -یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیهْ - هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیهْ»

؛[9] «و اما کسی که کارنامه اش به دست چپش داده شود، گوید: ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم!»[10]
از جابر بن عبدالله روایت شده است که گفت: من از رسول خدا-صلی الله علیه وله وسلم- شنیدم که فرمود: هنگامی که روز قیامت می شود، دو فرشته ی نویسنده ی کارهای خیر و کارهای شر، دوباره به سراغ انسان می یند و نامه ی اعمال او را باز کرده به گردنش می افکنند و هم چنان با او هستند؛ یکی به عنوان سائق و دیگری به عنوان شهید

نامه ی اعمال افراد بدکار و گنه کار در دیوان سجّین، در پَست ترینِ مراتب هستی قرار می گیرد و موجب می شود که صاحب آن را لعن و نفرین کنند؛ اما نامه ی اعمال افراد صالح و با ایمان در دیوان علیین قرار می گیرد و فرشتگان مقرَّب، با عظمت و افتخار از آن یاد می کنند و فضل و عظمت او را رواج می دهند.[11] (کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ-

وَمَا أَدْرَاکَ مَا سِجِّینٌ - کِتَابٌ مَّرْقُومٌ .... کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ - وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ - یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ

)[12]

و اما جواب پرسش سوم:

آن چه از برخی آیات و روایات استفاده می شود، این است که: این دو فرشته در روز قیامت به اعمال صاحبانشان شهادت می دهند.

آیات: بعضی از مفسّرین آیه ی 21 سوره ی ق را که می فرماید: (وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ )؛ «هر کس می آید در حالی که با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای هست»؛ این آیه را این گونه تفسیر کرده اند که «سائق» فرشته ی نویسنده ی حسنات است و «شهید» فرشته ی نویسنده سیئات و به این ترتیب، معنا چنین می شود که در روز قیامت هر فردی می آید در حالی که همراه او هستند نویسندگان حسنان و سیئات و آن ها شهادت می دهند بر اعمال او.[13]

روایات: به عنوان نمونه در روایت آمده است:

از جابر بن عبدالله روایت شده است که گفت: من از رسول خدا-صلی الله علیه وآله وسلم- شنیدم که فرمود: هنگامی که روز قیامت می شود، دو فرشته ی نویسنده ی کارهای خیر و کارهای شر، دوباره به سراغ انسان می آیند و نامه ی اعمال او را باز کرده به گردنش می افکنند و هم چنان با او هستند؛ یکی به عنوان سائق و دیگری به عنوان شهید.[14]



پی نوشت ها :

[1]. ق/17

[2]. نهج الصادقین، ج 9، ص 11

[3]. مجمع البیان، ج 9، ص 216

[4]. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 109

[5]. ر. ک: قمی، عباس، مفاتیح الجنان، دعای کمیل

[6]. حول تفسیر سوره ی ق، ص 59

[7]. همان

[8]. الحاقه/19

[9]. الحاقه/30 ـ 26

[10]. حول تفسیر سوره ق، ص 60.

[11]. همان، ص 61

[12]. مطففین/7 ـ 10 و 18 ـ 21

[13]. تفسیر نمونه، ج 22، ص 258

[14]. تفسیر المیزان، ج 36، ص 252.
منبع :اندیشه قم