تاریخ نگارش : دهم آبان 1389

معنای تفسیر
فاطمه پورمحمدی

برای واژه تفسیر از نظر لغوی معانی چون بیان، شرح و بیان، واضح کردن و بسیاری معانی دیگر ذکر کردند، در اصطلاح گروهی از مفسران برای این کلمه تعریفی ارائه نداده و گروه دیگر تعاریفی را بیان داشتند که در تعدادی از این تعاریف تفسیر را عنوان علم بیان کردند و در تعدادی دیگر بیان معنا و مدلول ظاهری آیات و کشف مراد خدای متعال بیان شده است و اولین مفسر قرآن کریم حضرت محمد (ص) می باشند و پس از ایشان حضرت علی (ع) و شاگردان ایشان و البته هر یک از فرق اسلامی نیز تفاسیری دارند.
کلید واژه : تفسیر، مفسر

مقدمه
قرآن آخرین کتاب آسمانی است که بر قلب نازنین خاتم پیامبران حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله وسلم ) نازل شده است. قرآن کتاب هدایت و سعادت انسان ها می باشد که برای فهم آن و عمل به آن نیاز به تبیین و توضیح دارد. که در زمان حیات رسول خدا هنگام نزول آیات قرآن کریم جهت فهم آیات تفسیرهای کوتاهی بیان می فرمودند که در مجموعه های احادیث می توان به آن رجوع نمود و بهره برد.
براین اساس مسلمانان نیز به تفسیر قرآن همت گماردند و تلاش هایی نموده اند. در جهان اسلام و دربین فرق مختلف اسلام تفاسیر گوناگونی وجود دارد. که بعضی از مفسران در مقدمه تفسیر خود تعاریفی برای کلمه تفسیر از نظر لغوی و اصطلاحی ارائه داده اند که در این مجال به بیان آن تعاریف پرداخته ایم و نظرات گوناگون آن ها را بیان نموده ایم. در آخر نیز از بعضی مفسران قرآن و کتب تفسیر قرآن اعم از شیعه و اهل سنت بیان شده است.








معنای لغوی تفسیر
تفسیر از ریشه فسر گرفته شده است که هم در ثلاثی مجرد و هم در ثلاثی مزید (باب تفعیل) به کار رفته است. در ثلاثی مزید مانند فَسَّرت الشی آن را به خوبی توضیح دادم. در ثلاثی مجرد هم به صورت فَسَر- یَفسِر ( بر وزن ضَرَبَ یَضرِب) و هم به صورت فَسَرَ- یَفسُر بر وزن (نَصَرَ یَنصُر ) به کار رفته است. مثال فَسَرتُ الشیء آن را توضیح دادم.
فسر در کتب لغت این چنین معنا شده است: جدا کردن . پیدا و آشکار ساختن پوشیده . (از اقرب الموارد) (منتهی الارب ). هویدا کردن . (تاج المصادربیهقی ). بیان کردن معنی سخن را. (منتهی الارب ). ایضاح . (از اقرب الموارد). نگریستن طبیب بول را جهت پی بردن بمرض ( منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). هویدا شدن . (تاج المصادر بیهقی). کشف معنای معقول ( تاج العروس) اظهار معنای معقول.
معنای لغوی تفسیر : عده ای تفسیر را مانند فسر معنی کرده اند. جمعی دیگر آن را مبالغه معنای فسر دانسته اند. گروهی دیگر برای این کلمه معانی مثل هویدا کردن . (ترجمان جرجانی ترتیب عادل بن علی ). آنچه که معنی را روشن کند. (مهذب الاسماء). ترجمه . (از المنجد). پیدا و آشکار کردن و بیان نمودن معنی سخن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). پیدا کردن و واکردن خبر پوشیده و با لفظ کردن مستعمل . (آنندراج ). بیان و آشکار ساختن چیزی . (از اقرب الموارد). شرح و بیان . (ناظم الاطباء). گزارش . (صحاح الفرس ). گزاره . گشاده کردن . پیدا کردن . شرح کردن غامضی را. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). در اصل بمعنی آشکار ساختن و هویدا کردن . (از تعریفات جرجانی ). کلمه ٔ تفسیر مصدر باب تفعیل است از «فسر» بمعنی ظهور و کشف.اکشاف اصطلاحات الفنون: اجازت خواهم از کلکش بدان تفسیر اگر بیند. را بیان کرده اند.
تفسیر روشن کردن مراد است از لفظ، نیز تفسیر بیان مطلب است. بعضی گفته اند: ماده کلمه تفسیر (فسر) کنار زدن پرده است.
اقوال دیگر در مورد معنای تفسیر در معنی تفسیر « ابن درید گفت: اصل این (کلمه) از تفسره است، و آن آب بیمار باشد که بر طبیب عرضه کنند تا در او نگرد و دستور خود سازد تا به علت بیمار راه برد، چنان که طبیب به نظر در آن کشف کند از حال بیمار، مفسر از ایشان کشف کند از شان آیت و قصه و معنی و سبب نزول او.
ثعلب گفت: اصل او من فسرت الفرس اذا رکضتها محصوره لینطلق حصرها، اصل او آن باشد که اسب شکم گرفته بتازی تا بستگی اش گشاده شود، و از معنی او نیز راجع بود به کشف. برخی تفسیر و فسر را صبق قاعده اشتقاق کبیر جدا شده از سفر و مقلوب آن می دانند.که از آن افراد ابو حامد الخازنجی گفت: این کلمه مقلوب است از " سفر" چون، جذب و جبذ و ضب و بض و اصل سفر هم کشف بود، "سفرت المراه " آن باشد که رو باز گشاید، و اسفر الصبح آن باشد که صبح که صبح روشن شد. »
با بررسی موارد استعمال دو واژه فسر و سفر تفاوتی دیده می شود : تفسیر و فسر بشتر در مورد اظهار معنای معقول و آشکار کردن مطالب علمی و معنوی استعمال می شود . سفر بیشتر در مورد اظهار و خصوص آشکار کردن اعیان و اشیای خارجی و محسوس به کار می رود. که این مغایرت در کاربرد قرآنی این دو واژه به وضوح قابل نمایان است. راغب نیز در مفردات سفر را مختص به اعیان و فسر را اظهار معنای معقول دانسته است. راغب اصفهانی گویید: فسر و سفر همانگونه که از نظر لفظی قریب هم هستند از لحاظ معنایی نیز به یکدیگر نزدیک اند. با این تفاوت که فسر برای اظهار معنای معقول و مفاهیم غیر محسوس و سفر برای نمودار ساختن اشیای خارجی و محسوس به منضور دیدن است.
کاربرد واژه تفسیر ویژه قرآن نیست، و به مطلق کلام و مفاهیم الفاظ اختصاص ندارد: اما در اثر کثرت استعمال در مورد بیان معنا و مدلول ظاهری آیات کریمه و کشف مراد خدای متعال از آن، در عرف فعلی دانشمندان علوم دینی، بلکه جمیع مسلمانان در صورت نبود قرینه ای همراه این کلمه به کار می رود.
واژه تفسیر در قرآن کریم
در قرآن کریم واژه تفسیر یک بار در سوره مبارکه قرقان در آیه 33 به کار رفته است. «وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیرًا » در تفسیر این آیه شریفه در بیان معنای کلمه تفسیرا اقوالی آمده است. در تفسیر شبر «واحسن تفسیرا به و بما هو احسن بیانا» بیان شده است.در تفسیر المیزان ذیل آیه 33 سوره فرقان آمده است که کلمه تفسیر طبق نظر راغب مبالغه در اظهار معنای معقول است. به خلاف کلمه فسر به فتح و سکون که تنها به معنای اظهار آن معنا است بدون مبالغه. در تفاسیر دیگر ذیل آیه مورد بحث معانی دیگری چون « بیان، بیان و تفضیل، بیان و کشف، کشف کردن ودلالت و ... » برای کلمه تفسیر بیان شده است.


معنای اصطلاحی تفسیر
برای تفسیر بعضی از مفسران تعریف اصطلاحی بیان نکرده اند، اما عده ای از مفسران برای تفسیر در مقدمه تفاسیر خود تعاریفی را بیان کرده اند. این تعارف را می توان به دو دسته تقسیم کرد، یک دسته از تعاریف تفسیر را به عنوان کاری که مفسر در مورد کشف معنا و مدلول آیات کریمه انجام می دهد و دسته دیگر تفسیر را به عنوان یک علم تعریف کرده اند.
دسته اول تعاریف که تفسیر را به عنوان کاری که مفسر در مورد کشف معنا و مدلول آیات کریمه بیان کردند. در این جا فقط تعاریف ذکر می شود، برای اطلاع بیشتر به کتاب روش شناسی تفسیر قرآن تالیف آقای محمود رجبی مراجعه شود.
1. امین الاسلام طبرسی: تفسیر، کشف مراد از لفظ مشکل است.
2. راغب اصفهانی: تفسیر در عرف دانشمندان، کشف معانی قرآن و بیان مراد است، اعم از این که به حسب مشکل بودن لفظ و غیر آن و به حسب معنای ظاهر و غیر آن باشد.
3. کلبی: معنای تفسیر، شرح قرآن و بیان معنای آن و آشکار کردن چیزی است که با تصریح و اشاره و نجوایش آن را اقتضا می کند.
4. جرجانی: تفسیر در شرع، توضیح معنای آیه و شان قصه آن و سببی است که آیه در آن شرایط نازل شده، با لفظی که با دلالت آشکار بر آن دلالت نماید.
5. آقا بزرگ تهرانی: تفسیر، بیان ظواهر آیات قرآن بر اساس قواعد و لغت عرب است.
6. علامه طباطبایی: تفسیر، بیان معانی آیات قرآنی و کشف مدالیل آن ها است.
7. آیه الله خویی: تفسیر آشکار کردن مراد خدای تعالی از کتاب عزیز اوست.
دسته دوم از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی در تعاریف خود از تفسیر آن را علم معرفی می کنند که از آن جمله تعاریف می توان موارد یز را نام برد.
1. فخررازی: تفسیر، دانشی است که پیام خدا را از قرآن و آیات آن روشن می سازد.
2. تفتازانی: تفسیر، دانشی است که از واژه های قرآن و دگرگونی آن ها و از دلالت آن ها بر منظور و مفهوم مورد نظر فرو فرستنده قرآن بحث می کند.
3. ابوحیان: تفسیر: علمی است که از چگونگی خواندن واژه ها و کلمات قرآن، پی بردن به سوال ها م مقررات و احکام و حالات گوناگون این واژه ها - چه به تنهایی به کار روند یا جمله باشند - بحث می کند.
4. زرکشی: تفسیر علمی است که به یاری آن، کتابی که بر قلب پاک محمد(ص) فرود آمده است، شناخته می شود، و با شناخت اسباب فرود آیات، ناسخ و منسوخ آشکار می شود و با آگاهی از قواعد صرف و نحو و چگونگی قرائت آن، می توان معانی و پیام و احکام و مقررات آن را شناخت و دریافت داشت.
5. ابوالفتوح رازی: تفسیر، علم سبب نزول آیه باشد و علم به مراد خدای متعال از آن لفظ.
دانشمندان علوم قرآنی بر مفسر لازم می داننکه علومی بداند تا بتواند، به خوبی به نتیجه برسد که در بیان علم تفسیر چنین بین شده است:
علم تفسیر: دانشی است که بدان نزول آیات (قرآن ) و شؤن و قصه های آن و اسباب نازل شونده ٔ آیات در آنها شناخته شود و آنگاه دانستن ترتیب مکی بودن و مدنی بودن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و خاص وعام و مطلق و مقید و مجمل و مفصل و حلال و حرام و وعد و وعید و امر و نهی و جز اینها. و ابوحیان گوید: تفسیر دانشی است که در آن از کیفیت تلفظ و نطق الفاظ قرآن و مدلولهای آنها و احکام افرادی و ترکیبی آن و معنی هایی که حالت ترکیب و تتمات آن بر آنها حمل میشود. عالمان درباره ٔ روا بودن تفسیر کردن قرآن اختلاف نظر دارند گروهی گویند روا نیست هیچکس به تفسیر هیچیک از مطالب قرآن دست یازد هرچند عالم و ادیب متبحر درمعرفت ادله و فقه و نحو اخبار و آثار باشد. و در این باره بجز آنچه به روایت از پیامبر (ص ) منتهی شود او را راه دیگری نیست و برخی برآنند تفسیر کردن قرآن برای کسی که در دانشهای مورد نیاز مفسر جامع باشد رواست و علوم مزبور 15 دانش است : لغت . نحو. تصریف . اشتقاق . معانی . بیان . بدیع. علم قراآت (تجوید). اصول دین یا کلام . اصول فقه . اسباب نزول و قصص . ناسخ و منسوخ . فقه . احادیث مبین تفسیر. مبهم و مجمل . دانش موهبت .(از کشاف اصطلاحات الفنون به اختصار). و رجوع به همان متن شود. و صاحب کشف الظنون آرد: دانشی است که در آن از معنی نظم قرآن برحسب طاقت بشری و برحسب اقتضای قواعد و مبادی عربی و اصول کلام و اصول فقه و جدل و دیگر علوم بسیار گفتگو میشود. و غرض از آن معرفت معانی نظم است و فایده ٔ آن حصول قدرت بر استنباط احکام شرعی بر وجه صحت است و موضوع آن کلام خدای سبحانه و تعالی که منبع هر حکمت و معدن هر فضیلت است و غایت آن توسل به فهم معانی قرآن و استنباط حکمت های آن است برای فائز شدن به سعادت دنیوی و اخروی . (از کشف الظنون )
مفسران و کتب تفسیر قرآن
اولین مفسر قرآن پیامبر اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) بودند و پس از ایشان بزرگترین قرآن شناس جامعه اسلامی حضرت علی ابن ابی طالب (علیه السلام) است.بعد از آن حضرت شاگرد ایشان ابن عباس می باشد و پس از ابن عباس مفسر دیگر قرآن مجاهد است که بنا به روایتی او را شاگرد حضرت علی (علیه السلام) می دانند.
از قدیمی ترین تفسیر جهان اسلام می توان تفسیر طبری که به جامع البیان معروف است را نام برد، که این تفسیر قدیمی ترین تفسیر ماثور جهان اسلام شمرده می شود. از قدیمی ترین تفسیر های شیعه یکی تفسیر علی بن ابراهیم قمی و دیگری تفسیر فرات کوفی می باشد. قدیمی ترین تفسیر فارسی شیعه امامیه، تفسیر ابوالفتوح رازی که رَوض الجِنان و رَوح الجَنان نام دارد.قدیمی ترین تفسیر عرفانی فارسی تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار اثر رشید الدین میبدی است. مهم ترین تفسیر بر وفق مذهب اعتزال تفسیر کشاف زمخشری است و مهمترین تفسیر بر وفق مذهب اشعری تفسیر کبیر فخر رازی می باشد. مهم ترین تفسیر شیعه در قرن چهار دهم هجری تفسیر المیزان اثر علامه طباطبایی است. جدیدترین و مهم ترین تفسیر اهل سنت التفسیر المنیر وهبه زحیلی می باشد.