تاریخ نگارش : سوم اسفند 1390

اخلاق انتخاباتی از دیدگاه قرآن
حاجیه تقی زاده فانید

به طور معمول در یک فضای رقابتی برای کسب قدرت، بسیاری از نامزدها و هوادارانشان در عمل غیر آن چیزی را نشان می دهند که در سخن بر زبان می آورند. دوستی می گفت که هر کسی در جست وجوی آن چیزی است که ندارد؛ از این رو دغدغه وی می شود و در هر جایی که می نشیند از آن چیز به عنوان مسئله مهم سخن می گوید. به این معنا که چون خود انسان، مستبد است و علاقه درونی و یا فشار گفتمان بیرونی وی را به سوی آن سوق داده است می کوشد تا با تکرار و یادآوری آن، گرایش به آزادی را در خود تقویت کند و انسانی آزادیخواه گردد و از استبداد رای و اقتدارگرایی شخصی رهایی یابد. با چنین رویکردی به نظر می رسد که ملاک های اخلاقی در هنگام انتخابات ها به اشکال مختلف نادیده گرفته می شود و از سوی کسانی که می خواهند رهبری جامعه را به عهده گیرند فرو می پاشد و تهدید می شود. کسانی که خود دچار هنجارشکنی هستند و کم ترین مسائل اخلاقی را مراعات نمی کنند و اصول و مبانی آن را نادیده می گیرند، دیگران را متهم به بی اخلاقی انتخاباتی می کنند. بر این اساس مردم را دچار حیرت و سرگردانی می کنند و اندک اندک فضای ضداخلاقی را با اعمال و رفتارهای خویش تشدید می کنند و جالب آن که پس از مدتی مردم را به رفتارهای ضدهنجاری و اخلاقی متهم می کنند. این در حالی است که خود در فضای انتخاباتی زمینه این گونه برخورد و واکنش را فراهم آورده و با هنجارشکنی و رفتارهای ضداخلاقی، جامعه را به سوی رفتار و عملکرد نادرست هدایت کرده اند؛ زیرا مردم اخلاق خویش را از رهبران خود می یابند و مردم بر دین و اخلاق رهبران خود می باشند.(الناس علی دین ملوکهم)
در مقاله حاضر نویسنده با بهره گیری از آموزه های قرآنی بر آن است تا برخی از معیارها و ملاک های اخلاقی انتخابات را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

 کلید واژه : اخلاق انتخاباتی از دیدگاه قرآن

به طور معمول در یک فضای رقابتی برای کسب قدرت، بسیاری از نامزدها و هوادارانشان در عمل غیر آن چیزی را نشان می دهند که در سخن بر زبان می آورند. دوستی می گفت که هر کسی در جست وجوی آن چیزی است که ندارد؛ از این رو دغدغه وی می شود و در هر جایی که می نشیند از آن چیز به عنوان مسئله مهم سخن می گوید. به این معنا که چون خود انسان، مستبد است و علاقه درونی و یا فشار گفتمان بیرونی وی را به سوی آن سوق داده است می کوشد تا با تکرار و یادآوری آن، گرایش به آزادی را در خود تقویت کند و انسانی آزادیخواه گردد و از استبداد رای و اقتدارگرایی شخصی رهایی یابد. با چنین رویکردی به نظر می رسد که ملاک های اخلاقی در هنگام انتخابات ها به اشکال مختلف نادیده گرفته می شود و از سوی کسانی که می خواهند رهبری جامعه را به عهده گیرند فرو می پاشد و تهدید می شود. کسانی که خود دچار هنجارشکنی هستند و کم ترین مسائل اخلاقی را مراعات نمی کنند و اصول و مبانی آن را نادیده می گیرند، دیگران را متهم به بی اخلاقی انتخاباتی می کنند. بر این اساس مردم را دچار حیرت و سرگردانی می کنند و اندک اندک فضای ضداخلاقی را با اعمال و رفتارهای خویش تشدید می کنند و جالب آن که پس از مدتی مردم را به رفتارهای ضدهنجاری و اخلاقی متهم می کنند. این در حالی است که خود در فضای انتخاباتی زمینه این گونه برخورد و واکنش را فراهم آورده و با هنجارشکنی و رفتارهای ضداخلاقی، جامعه را به سوی رفتار و عملکرد نادرست هدایت کرده اند؛ زیرا مردم اخلاق خویش را از رهبران خود می یابند و مردم بر دین و اخلاق رهبران خود می باشند.(الناس علی دین ملوکهم)
در مقاله حاضر نویسنده با بهره گیری از آموزه های قرآنی بر آن است تا برخی از معیارها و ملاک های اخلاقی انتخابات را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
رفتار، ملاک شخصیت
شاید بتوان گفت بیش ترین و مهم ترین کاربرد و کارآیی اخلاق را می بایست در عمل اجتماعی افراد و یا گروه ها و طبقات اجتماعی یافت، زیرا انسان با آموزش و پرورش خود، می کوشد تا فضایلی را به دست آورده و رذایلی را از خود دور سازد که در رفتارهای اجتماعی بروز و ظهور می کند و تعاملات وی را با دیگران سامانی درست و خوب می بخشد. از این رو اگر بخواهیم درباره انسان کامل و شخصیت سالم داوری کنیم به رفتارها و کردارهایش توجه داریم و ایمان اشخاص و بینش افراد را براساس رفتارهاو کردارهای آنان می سنجیم. این گونه است که منش انسان ها و کنش ها و واکنش های ایشان به عنوان ملاک داوری نسبت به علم و ایمان و شخصیت آنها قرار می گیرد.
در روایات و آموزه های اسلامی به ما آموخته اند که برای شناخت اشخاص می بایست به رفتارهای آنها توجه شود؛ زیرا از کوزه برون تراود هر آن چه در اوست. بنابراین نمی توان کسی را عالم و دانشمند دانست مگر آن که بازتاب آن را در رفتارهایش مشاهده کرد از این رو گفته اند تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد؛ به این معنا که سخنان هرکسی به عنوان یکی از خروجی های علم و جهل هر کسی می تواند بهترین ملاک داوری باشد تا معلوم گردد که شخص دارای علم و هنر است و یا از زندگی خویش جز جهل و نادانی نیاندوخته و عیوب و نقص وجودش را اشباع کرده است.
این که نمود علم و دانش و هنر و عیب را در سخن گفتن دانسته اند از آن روست که سخن گفتن، آسان ترین عمل و کم ترین نمود شخص و شخصیت است وگرنه ملاک اصلی و اساسی را می بایست در
رفتارهای شخص جست. بر این اساس بسیای از مردم توانسته اند سخن گفتن خویش را به شیوه های آموزشی و پرورشی بازسازی کنند ولی هرگز باطن خویش را نتوانسته اند چنان که شایسته است بازسازی نمایند و در حقیقت خودسازی ظاهری کرده و از خودسازی باطنی و حقیقی باز مانده اند. نتیجه این می شود که سخنانشان با عملکرد و رفتار هایشان در تضاد و تقابل جدی است. بنابراین می بایست به رفتارها به عنوان بهترین و کامل ترین نشانه و شناسه برای شناخت شخصیت های افراد توجه شود.
اسلام نیز چون بر اکمال اخلاق انسانی توجه دارد و ملاک را رفتارهای انسان می شمارد و خودسازی واقعی و حقیقی را مورد اهتمام قرار می دهد، از مومنان می خواهد تا با رفتارهای درست، دیگران را به ایمان دعوت کنند نه با گفتارها و سخنان زیبای خویش.
به هر حال آن چه مهم و اساسی است بازسازی و خودسازی است که آثار واقعی و حقیقی آن در همه حوزه های رفتاری از جمله سخنان شخص آشکار می شود؛ چنانکه ملاک برای شناخت شخصیت می بایست رفتارهای شخص باشد که مهم ترین آن نیز کردارها و کنش ها و نیز واکنش های وی هنگام بحران ها و فشارهایی است که بر شخص از درون و بیرون تحمیل می شود؛ زیرا بسیاری از مردم هنگام فشار و بحران هاست که شخصیت واقعی خویش را نشان می دهند.
در روایت اسلامی از هم نشینی بر سر سفره و در سفر سخن به میان آمده است؛ زیرا در این شرایط است که شخص شخصیت واقعی خویش را نشان می دهد و در بحران هایی که در سفر پیش می آید و یا فشارهایی که بر شکم وارد می شود خود را می نمایاند.
به سخن دیگر انسان در حالت عادی بازیگری تواناست و نقش بازی می کند و شخصیت واقعی خویش را نشان نمی دهد و تنها در زمانی طولانی است که به سبب این که به هر حال نمی تواند در همه شرایط و بحران ها نقش بازی کند چهره واقعی خویش را نشان می دهد. هنگامی که با شخصی در یک مدت طولانی هم اتاقی باشید و یا به سفرهای طولانی بروید و یا در سر سفره های غذا بنشینید می توانید شخصیت وی را بوسیله رفتارها و واکنش ها و کنش هایش به دست آورید.
انسان ها در چنین شرایطی شخصیت واقعی خویش را نشان می دهند. در هنگام جنگ جهانی دوم یکی از جاسوس های کارکشته روسی که زنی جوان بود در آلمان به سر می برد و به آلمانی فصیح سخن می گفت. با اینکه به وی شک کرده بودند ولی دلیلی نداشتند تا آن زمان که زایمان وی رسید و بخش ضد جاسوسی آلمان در انتظار ماند که در هنگام بحران زایمان آیا اصوات روسی به زبان می آورد یا نه؟
این مطلبی است که به اثبات علمی رسیده است که انسان در هنگام بیهوشی و یا فشارها و بحران های سخت، واکنش های طبیعی از خود بروز می دهد که شخصیت واقعی او را روشن می سازد.
دیده شده است که بسیاری از نامزدهای انتخاباتی که در هنگام سخنرانی ها و محافل دانشجویی از کوره در می روند و دیگر نامزدها را متهم می کنند و با خشونت و عصبانیت، سخنان روا و ناروایی را بر زبان می آورند که روای آن را نیز نمی بایست بر زبان بیاورند زیرا هر حقیقتی را نمی بایست گفت. اگرچه دروغ، حرام است ولی گفتن هر حقی واجب نیست.
اعلان مواضع هر نامزد انتخاباتی می بایست مواضع خویش را تبیین کند و شخص و شخصیت خود را برای به عهده گرفتن مسئولیت های مهم تشریح نماید.
در آیات قرآنی گزارش هایی از این مسأله ارائه شده است. از جمله می توان به داستان یوسف (ع) توجه کرد که در آن حضرت (ع) افزون بر این که شخصیت خویش را تشریح می کند و می گوید که دارای توانایی علمی و جسمی است همچنین توضیح می دهد که چه راهکارهایی برای شرایط ویژه در نظر دارد و برنامه ها و طرح های پیشنهادی اش برای هر موضوع و مساله اجتماعی چه می باشد؟
هر نامزدی می بایست طرح های خود را به دقت تبیین کند به گونه ای که عقل و عقلا آن را بپذیرند و مطالبات مردم را به درستی بتواند پاسخ گوید. این طرح ها می بایست طرح هایی با ویژگی های کوتاه مدت برای رفع مشکلات بحرانی مقطعی و میان مدت و بلند مدت باشد. توجه به برنامه هایی که فرهنگ سازی را تقویت می کند می بایست در اولویت قرار گیرد هر چند که بر خلاف طرح های دیگر، زود بازده نیست ولی در بلند مدت جامعه را در حریم امنیتی قرار می دهد و هرگونه تعرضات داخلی و بیرونی را ناکام می سازد. به عنوان نمونه اگر بخواهیم به اصلاح مصرف و الگوهای آن بپردازیم می بایست نخست فرهنگ سازی درستی را در برنامه داشته باشیم و در یک فرایندی آن را به یک رفتار عمومی تبدیل کنیم.
بسیاری از مسئولان برای این که خودی نشان دهند ناچار می شوند به جای کارهای بنیادین به کارهای ظاهری و زودبازده توجه کنند. این رفتار نمی تواند فرصت و بسترهایی برای جامعه فراهم آورد تا به سوی تمدن سازی و ایجاد امت نمونه و برتر حرکت کند.
یکی از بزرگان در اهمیت طرح های بلندمدت و بنیادین می گوید: اگر برنامه یک ساله دارید گندم بکارید و اگر برنامه ده ساله دارید درخت بکارید و اگر برنامه صد ساله دارید انسان تربیت کنید. تمدن سازی همان برنامه صد ساله و بیش تر است که نیازمند تربیت انسان است و این به معنای توجه و تاکید بر فرهنگ سازی درست و اصلاح آن در بخش های مختلف می باشد.
توجه به حقیقت و واقعیت
برخی از نامزدها طرح هایشان غیرواقعی و به دور از واقعیت های اجتماعی است. در هر زمانی شرایط اجتماعی مطالباتی را اقتضا می کند که برای پاسخ گویی می بایست به ظرفیت های جامعه توجه کرد. بنایراین اگر کسی به دور از ظرفیت ها بخواهد وعده ای وطرحی برای مطالبات مردم بدهد به گزافه گویی رفته است.
شناخت حقایق و واقعیت ها برای آن است که حقیقت امری است که می بایست به عنوان یک آرمان در نظر داشت و به عنوان هدف برای آن برنامه ریزی کرد و واقعیت را می بایست برای آن شناخت که ظرفیت های جامعه را نشان می دهد. بنابراین نامزدها با توجه به حقیقت گرایی می بایست به واقعیت ها نیز توجه کنند و برنامه ها و مواضع خویش را بر پایه این دو مولفه قرار دهند.
حضرت یوسف (ع) نشان می دهد که شناخت دقیقی از حقایق و نیز واقعیت ها و ظرفیت های جامعه مصر داشته است و طرح ها و برنامه هایش را بر اساس حقایق و واقعیت های آن جامعه ارایه داد که افزون بر مقبولیت از سوی مسئولان، قابلیت اجرا داشته و به اهدف تعیین شده دست یافت.
همان گونه که ایجاد مطالبات از طریق آگاهی بخشی به حقوق، خوب است ولی شناخت واقعیت های هر اجتماع نیز برای تبیین مواضع، ضروری است تا خدای ناکرده شخصی که نامزد مسئولیتی است وعده های توخالی و پوچ ندهد.
برخی از نامزدها برای تقویت خود و مواضع خویش تبیین نادرستی از واقعیت های اجتماعی و ظرفیت های کشوری می دهند و این گونه است که هم کارگزاران فعلی را متهم می کند و هم مطالباتی را در مردم ایجاد می کنند که وعده های توخالی از آب درمی آید و دولت های آینده را به بی کفایتی و دروغ متهم می نماید.
اجتناب از اتهام زنی
اگر بخواهیم درست قضاوت شویم می بایست درست قضاوت کنیم. بسیاری از مردم در نقد دیگران ید طولایی دارند ولی هنگامی که خود در میدان عمل قرار گیرند در می مانند. ما وقتی به پشت سر خویش می نگریم پدران و مسئولان پیشین را به ناتوانی و بی کفایتی متهم می سازیم. این قضاوت ها به سبب آن است که در شرایط آنان نیستیم و آگاهی به ظرفیت ها و توانایی و شرایط آنان نداریم. این گونه است که قضاوت ها نادرست می شود و دیگران نیز نسبت به ما چنین قضاوتی خواهند داشت.
هرگز مشق نانوشته غلط ندارد و کسانی که در میدان عمل قرار نگرفته اند نمی توانند مدعی شوند که بهتر از مسئولان کنونی عمل می کنند. این مطلبی عام و کلی است و افراد در زندگی و رفتارهای شخصی و اجتماعی می بایست در هنگام داوری به همه جوانب عمل توجه کنند، در غیر این صورت عملی که به عنوان نقد انجام می دهند در حقیقت چیزی جز اتهام زنی نیست که از نظر قرآن گناه و از نظر قانونی و فقهی جرم و از نظر اخلاقی رذیلت است.
بنابراین لازم است که همه نامزدها بکوشند تا به تبلیغ توانمندی های خویش و ظرفیت های جامعه توجه داشته باشند و از اتهام زنی و ناتوان خوانی دیگران خودداری کنند؛ مگر آن که ادله کافی و مستدل داشته باشند. در این صورت نیز می بایست همه مسائل اخلاقی و امنیتی را مراعات کنند.
شخص پیش از آن که مساله ای را مطرح سازد می بایست خود را در دادگاه وجدان بگذارد که طرح این مساله تا چه اندازه مناسب و لازم و خدایی است و آیا می تواند در پیشگاه خداوند پاسخ مناسبی برای طرح آن داشته باشد؟
مراعات ادب
نامزدها می بایست همواره در کلام، ادب را مراعات کنند. ادب به معنای رعایت بسیاری از ریزه کاری ها و ظرافت های رفتاری است که شاید در وهله نخست بی اهمیت و غیرضروری باشد ولی در عمل دانسته می شود که بسیاری از مردم به این نکات ریز و ظرایف رفتاری توجه و اهتمام دارند.
از جمله آدابی که نامزدها می بایست به آن توجه کنند مساله ادب با مخالفان است که در آیاتی چون 108سوره انعام و 88سوره هود و 125 سوره نحل بدان اشاره شده است.
در حالی که نامزدها رقیبان هم می باشند و رقابت، امری غیر از مخالفت است، با این همه برخوردها به جای آن که براساس ادب نسبت به برادر دینی باشد به شکل برخورد با مخالفان می باشد. با این همه اگر مراعات ادب نسبت به مخالف را نیز داشته باشند می توان گفت که رفتارها می بایست بهتر از این باشد که اکنون هست.
به سخن دیگر، نامزدها به عنوان برادران دینی در عرصه رقابت می بایست به عنوان استباق به کار خیر با هم رقابت داشته باشند نه آن که به عنوان مخالفان در برابر هم قرار گیرند.
اگر بخواهیم اصول و کلیات اخلاق انتخاباتی را برشماریم بیش از آن است که در یک مقاله بگنجد از این رو به همین مقدار بسنده می شود. امید است با مراعات همین اندک گام های بلندتری به سوی فرهنگ سازی برداریم.

منبع: پایگاه فرهنگ و معارف قرآن کریم