تاریخ نگارش : پانزدهم دي 1391

خلاصه ی تدبر در سوره های جزء 29 قرآن کریم همراه ترجمه واستدلال واستناد(سوره انسان)
علیرضا یعقوبی سورکی

سوره انسان با طی مراحلی، همه لوازم دعوت انسان به مسیر شکر و بندگی را مورد توجه قرار داده، تا بستر مناسبی برای انتخاب این مسیر فراهم گردد؛ جهت هدایتی سوره به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی سوره
هدایت انسان برای انتخاب خط شکر وبندگی

 کلید واژه : ترجمه / قرآن / جزء 29 /تدبر / استدلال/ استناد/ انسان
 ناشر : تنظیم از علیرضا یعقوبی سورکی

   
سوره مبارکه انسان
• تشخیص سیاقهای سوره
آیات سوره مبارکه انسان به 4 سیاق تقسیم می¬شود؛

وجه پیوستگی آیات سیاق اول: اتصال سیاقی این آیات روشن است و نیازی به توضیح ندارد.
علت جدایی سیاق دوم از ماقبل: از ابتدای آیه 5 سیر مفهومی جدیدی در بیان عاقبت ابرار و عبادالله آغاز می¬شود.
سؤال: آیه 3 از عکس¬العملهای متفاوت انسانها در برابر هدایت الهی خبر داده است، اینکه عده¬ای شاکر هستند و عده¬ای دیگر کفر می¬ورزند و آیه 4 در ادامه همین سیر، از عاقبت کافران خبر می-دهد، با این اوصاف آیا نمی¬توان گفت آیه 5 نیز در ادامه همین سیر بوده و عاقبت شاکران را مطرح می¬کند؟
پاسخ: توجه به این آیه و ادامه آیات سوره نشان می¬دهد چنین تصوری صحیح نیست:
• در این آیه و آیات بعد، سخنی از شاکران نیست، بلکه این آیات با عناوین «ابرار» و «عبادالله» ادامه یافته است، همین تغییر عنوان حاکی از تفاوت موضوع سخن این آیات با آیات سیاق قبلی است.
• در آیه سوم شاکران بر کافران مقدم شده¬اند، بنابراین اگر بنای آیات ادامه همان سیر بود، باید عاقبت شاکران نیز بر عاقبت کافران مقدم می¬شد، در حالی که این چنین نشده¬است.
• سیر مفهومی جدیدی که از ابتدای آیه 5 آغاز شده به بیان عاقبت ابرار به صورت اجمالی اکتفا نکرده بلکه در ادامه از رابطه این عاقبت با عاقبت عبادالله و تفصیل رفتار و عاقبت عبادالله سخن گفته است، که نشان¬دهنده فضا و رویکرد متفاوت این دسته از آیات نسبت به آیات قبل است.
وجه پیوستگی آیات سیاق دوم: با توجه به عطف آیات به یکدیگر و تکرار ضمایر، اتصال سیاقی این آیات روشن می¬شود.
علت جدایی سیاق سوم از ماقبل: الف) آیه 23 ارتباط ادبی با آیات قبل ندارد. ب) از ابتدای این آیه سیر مفهومی جدیدی خطاب به پیامبر 6 آغاز می¬شود.
وجه پیوستگی آیات سیاق سوم: سیر سخنان خدا خطاب به پیامبر 6 تا آیه 26 بوضوح ادامه یافته است، آیات 27 و 28 نیز به این سیر متصل است، زیرا اسم اشاره «هولاء» در آیه 27 و ضمیر «هم» در آیه 28 به «آثماً أو کفوراً»، در آیه 24، باز می¬گردد.
علت جدایی سیاق چهارم از ماقبل: در خاتمه مباحث سوره، از ابتدای آیه 29 سیر مفهومی جدیدی در جمع¬ بندی مباحث سوره آغاز می¬شود.
وجه پیوستگی آیات سیاق چهارم: اتصال سیاقی این آیات روشن است و نیازی به توضیح ندارد.
• تشخیص فضای سخن و جهت هدایتی هر سیاق
سیاق اول، آیات 1 تا 4
   
          ••           •     •  • •       • 
فضای سخن
شروع آیات با سؤال «هل أتی .....» که یادآور سابقه بی¬ارزش انسان قبل از خلقت است و ادامه یافتن آیات با بیان سیر افعال خدا در مورد او از خلق تا هدایت، حاکی از فضای غفلت و بی¬توجهی نسبت به این سابقه و سیر این افعال است، از سوی دیگر ادامه آیات بعد از بیان عکس¬العمل انسانها در مقابل هدایت الهی، که عده¬ای شاکر و عده¬ای کافر هستند، تنها به عاقبت کافران اشاره می¬کند، بنابراین مشخص می¬شود که همان غفلت در مخاطب سوره عامل کفر در برابر هدایت الهی شده-است.
ترجمه تدبری و سیر هدایتی آیات
غافل از اینکه در گذشته چه بوده¬ و اکنون چگونه بر قدمهای خود استوار گشته است، به خدا کفر می¬¬ورزد!
اکنون زمان یادآوری است؛
بخوان این سوره را بنام خدای رحمتگر مهربان
قطعاً بر انسان روزگارى گذشته که او در آن روزگار چیزى نبوده که نام انسان بر وى نهاده شود; آیا چنین نبوده است ؟«1»
براستی چه کسی او را خلق نمود و استوار کرد؟!
همانا این ما بودیم، که انسان را از نطفه ای که داراى اجزایى به هم آمیخته است آفریدیم و او را از صورتى به صورت دیگر و از مرحله اى به مرحله دیگر درآوردیم و او را شنوا و بینا ساختیم تا دعوت خدا را بشنود و نشانه هاى او را در آفرینش ببیند .«2»
بعد از خلق او و مهیا کردن ابزار فهم در وجودش،
همانا ما بودیم که راه درست را به او نشان دادیم و اوست که یا سپاس مى گزارد و یا ناسپاسى پیشه مى کند .«3»
آری، او را خلق کردیم، ابزار هدایت را برایش فراهم کردیم و براه درست هدایتش کردیم و اکنون اختیار با اوست که شکر را برگزیند و یا کافرشود؛
امّا بداند که ما براى کفرپیشگان زنجیرها و غل ها و آتشى فروزان آماده کرده ایم .«4»
کشف جهت هدایتی
محور اصلی آیات این سیاق، هدایتگری خدای متعالی بعنوان خالق انسان و عکس¬العمل انسان در برابر این هدایت است، که در آیه 3 مطرح می¬شود، زیرا آیات ابتدایی سیاق (1 و 2) مقدمه هدایتگری و آیه بعد (4)، نتیجه کفر در برابر این هدایت را مشخص کرده است، از همین رو این آیات نیز در راستای آیه 3 مورد توجه است، علاوه بر اینکه آنچه در ادامه سوره از آن بحث خواهد شد با آیه 3 در این سیاق مرتبط است، بنابراین جهت هدایتی این سیاق به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی آیات 1تا 4
هدایتگری خالق انسان و شکر یا کفر انسان در برابر آن
خدا انسان را خلق کرد و او را به ابزار درک مجهز ساخت و او را به راه راست هدایت نمود و انسانها در پذیرش هدایت دو دسته‌اند شاکر یا ناسپاس، اما ناسپاسان به غل و زنجیر کشیده خواهند شد.
سیاق دوم، آیات 5 تا 22
•    •   •           •             •           •      •                •                                                          •        •    •           •  •       •• 
فضای سخن
فضای سخن این آیات، همان فضای سخن سیاق قبل است.
ترجمه تدبری و سیر هدایتی آیات
باید اختیار خود را در مسیر درست سامان دهیم،
باید مسیر شکر را انتخاب کنیم،
اما چگونه می¬شود این مسیر را پیمود؟!
توجه به عاقبت ابرار پاسخ این سؤال را مشخص می¬کند:
أبرار در بهشت از جامى مى نوشند که آمیزه اش کافور است .«5»
کافور همان چشمه اى است که عبادالله از آن مى نوشند; چشمه اى که آن را خود در بهشت مى شکافند و جاریش مى سازند .«6»
جام ابرار تنها آمیزه¬ای از کافور دارد ولی عبادالله از خود این چشمه می¬نوشند و آن را خوشان در بهشت جاری می¬سازند.
پس ابرار در بهشت ریزه¬خوار عبادالله اند.
این بیانی دقیق از الگوی عملی ابرار در دنیا است، چرا که بهشت تجسم اعمال دنیوی ابرار است،
پس برای پیمودن مسیر شکر و برای پیوستن به جرگه ابرار، باید عبادالله را الگوی خود قرار دهیم؛ کسانی که
به نذر خود وفا کردند و از روز قیامت که شرّ آن فراگیر و عذابش بى نهایت است ، ترسیدند .«7»
و غذایى را که از شدّت احتیاج ، آن را دوست مى داشتند ، به مسکین و یتیم و اسیر عطا کردند .«8»
و گفتند : جز این نیست که شما را براى خشنودى خدا اطعام مى کنیم ، نه از شما عِوضى مى خواهیم و نه انتظار سپاس و ثنایى داریم .«9»
زیرا ما از روز قیامت که از سوى پروردگارمان تحقق خواهد یافت مى ترسیم; روزى که در اثر سختى هایش چهره هایى در هم کشیده مى شود و روزى که بى نهایت دشوار است .«10»
ترس از قیامت و خشم خدا در آن روز، عبادالله را چنین خالصانه در مسیر بندگی خدا و دوری از حب دنیا قرار داد!
پس خداوند مقرّر داشت که آنان را از شرّ و رنج آن روز در امان دارد و شادابى و خرسندى را برایشان به ارمغان آرد .«11»
و بهشت و پرنیان را به پاداش این که بر اطاعت خدا و در برابر گزندها و مصیبت ها شکیبایى ورزیدند پاداششان دهد .«12»
در بهشت بر پشتى ها تکیه مى زنند . در آن جا نه خورشیدى مى بینند تا از گرماى آن آزرده شوند و نه سرمایى تا از سردى اش به ستوه آیند .«13»
سایه هایش نزدیک و بر آنها گسترده است و میوه هایش در اختیار آنان نهاده شده است ، به گونه اى که هر نوع میوه اى بخواهند ، بى هیچ رنجى از درخت مى چینند .«14»
جام هایى سیمین و تنگ هایى بلورین بر آنان مى گردانند .«15»
بلورهایى شفّاف و روشن که گویى از نقره ساخته اند . خدمتکاران ، آنها را در اندازه هایى مطابق میل آنان آورده و به قدر خواسته ایشان در آنها نوشیدنى دلخواه آنان ریخته اند .«16»
در آن جا باده اى به آنان مى نوشانند که آمیزه اش زنجبیل است ،«17»
از چشمه اى در بهشت که آن را « سلسبیل » مى نامند .«18»
و براى خدمت به آنان پسرانى هماره شاداب و نوجوان بر گردشان در گردش اند . آن پسران چنان نورانى و با طراوت اند که چون آنان را بنگرى مى پندارى مرواریدى پراکنده اند .«19»
و چون در آن جا به نظاره بنشینى ، نعمتى بى حدّ و سلطنتى بزرگ مى بینى .«20»
بر اندام بهشتیان جامه هایى سبز رنگ از حریر نازک و دیباى سِتَبر است و به دستواره هایى از نقره آراسته شده اند و پروردگارشان به آنان شرابى مى نوشاند که هر پلیدى را از آنان مى زداید .«21»
به آنان گفته مى شود : این براى شما جزایى است بزرگ ، و سعیتان مورد سپاس قرار گرفته است .«22»
آری، عبادالله در مسیر شکر ثابت قدم شدند و خدا نیز در عوض چنین پاداش عظیمی برای آنان فراهم نمود؛ اکنون هرکس که بخواهد در مسیر شکر قدم بگذارد، باید عبادالله را الگوی عملی خود قرار دهد و رفتار خود را هرچه بیشتر با ایشان تطبیق کند، تا به عاقبت نیکویی مانند آنچه آنان بدست آوردند، نزدیک و نزدیک تر شود.
کشف جهت هدایتی
از آیه 6 تا انتهای سیاق به بیان عاقبت عبادالله و رفتار دنیوی ایشان بخاطر ترس از روز قیامت، پرداخته است، آنچه نوک پیکان هدایتی این آیات را مشخص می¬کند وجه بیان این مجموعه در مورد عبادالله است، توجه به آیه 5 نشان می¬دهد، این مجموعه بدنبال بیان عاقبت ابرار و در ارتباط با آن مطرح شده و هدف آیات از برقراری این ارتباط (به بیانی که گذشت)، الگودهی در مسیر شکر است، بنابراین جهت هدایتی آیات به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی آیات 5 تا 22
معرفی الگو در خط شکر
ابرار باشید و همانند عباد الله معاد را جدی بگیرید و با نهایت خلوص از حب دنیا به منظور جلب رضای خدا بگذرید.
سیاق سوم، آیات 23 تا 28
  •                                                
فضای سخن
مجموع مقدمات زیر فضای سخن این سیاق را روشن می¬کند:
• آیه «فاصبر لحکم ربک و لاتطع منهم آثماً أو کفوراً» خطاب به پیامبر 6، محور فضای سخن این آیات را روشن می¬کند؛ امر به صبر بر حکم رب و نهی از اطاعت آثم و کفور، حاکی از فشار این گروه (آثم و کفور) بر علیه پیامبر 6 در از بین بردن این صبر است؛
• با توجه به آیه «إنا نحن نزلنا علیک القرآن تنزیلا» (23)، مراد از «حکم رب»، حکم خدا در قرآن است و «آثم و کفور» نیز، کسانی هستند که به این حکم کافر شده¬اند (کفور) و با گناه در مقابل آن مانعیت ایجاد می¬کنند (آثم)؛
• برای تشخیص مصداق حکم رب باید از سیاقهای قلبی سوره کمک گرفت، سیاقهای قبل به هدایتگری خدا در مورد انسان اشاره کرده و در همین راستا خط شکر و بندگی را معرفی می¬کند، بنابراین هدایت به خط شکر و بندگی در قرآن ، همان حکمی است که در فضای سخن این سیاق با آن مقابله می¬شود؛
• با توجه به بجابودن نهی «لا تطع»، خطاب به پیامبر، می¬توان فهمید که فضای این مقابله ناچیز و غیر قابل توجه نیست بلکه گویا خواص خط کفر سردمدار این مقابله هستند و با نفوذ خود فشار زیادی در ممانعت از مسیر هدایت ایجاد کرده¬اند.
ترجمه تدبری و سیرهدایتی آیات
هدایت خدا شامل حال انسان شده و قرآن خط شکر و بندگی خدای متعالی را روشن کرده¬است، اما گروهی در برابر این هدایت، نه تنها شکر را انتخاب نکرده و «کفور» اند، بلکه در پابرجایی مسیر هدایت قرآنی، خلل ایجاد می¬کنند .
غلبه این جریان فشار زیادی بر علیه مسیر هدایت از زبان پیامبر ایجاد کرده¬ است ، خواص خط کفر با نفود خود بدنبال توقف جریان هدایت از سوی پیامبر 6 هستند و او را از ادامه مسیر نهی می¬کنند!
اى پیامبر ، ما خود ، قرآن را چنان که باید بر تو فرو فرستادیم .«23»
تا مایه هدایت به راه راست باشد.
پس بر حکم پروردگارت که قرآن بیانگر آن است شکیبا باش ، و از مردم ، هیچ گنهکار یا کفرپیشه اى را فرمان مبر .«24»
آنها بدنبال قطع مسیر هدایت الهی هستند و تو با صبر بخاطر حکم پروردگارت باید از تحقق این هدف جلوگیری کنی!
اما صبر در چنین شرایطی سخت و دشوار است و به نیرویی دوچندان نیاز دارد، پس
و هر بامداد و عصرگاه با خواندن نماز ، نام پروردگارت را یاد کن .«25»
و پاسى از شب را نماز بگزار و در آن پروردگارت را سجده کن ، و شب هنگام که زمانى طولانى است ، او را تسبیح گوى و به پاکى یاد کن .«26»
تا حتماً استقامت لازم برای صبر را در خود ایجادکنی.
آری در مقابل خواسته آنان عقب نشینی نباید کرد، زیرا
اینان که گنهکار و کفرپیشه اند سراى زودگذر دنیا را دوست دارند و جز به آن نمى اندیشند و روزى گران را که پیش روى خود دارند وامى گذارند و از آن غفلت مىورزند .«27»
و بدان که هرچند فشارهای مخالفان در این مسیر زیاد است، اما راهی از پیش نمی¬برند و توان مقابله با خدا را ندارند!
آنان برای مخالفت و فشار، به نفوذ و غلبه خود دل خوش کرده¬اند، اما
این ماییم که آنان را آفریده و پیوند مفاصل و اندامشان را استوار ساخته ایم ، و هرگاه بخواهیم آنان را از بین مى بریم و امثالشان را چنان که باید جایگزینشان مى کنیم .«28»
کشف جهت هدایتی
«فاصبر و لاتطع منهم آثماً أو کفوراً»، (24) خطاب به پیامبر6، محور آیات این سیاق و منطق محکم خدا در مقابله با مخالفان است، خدای متعالی برای مقابله با فضای مانعیت خواص کفر از تداوم جریان هدایت، پیامبر خود را به صبر و عدم اطاعت از مخالفان امر کرده است؛ بقیه آیات سیاق، در همین راستا مورد توجه است: آیه 23 مقدمه فرمان صبر است، آیات 24 تا 26 راهکار افزایش توان استقامت و صبر را تبیین کرده، آیه 27 دلیل فرمان عدم اطاعت را روشن نموده و آیه 28 با بیان قدرت خدا بر جایگزین کردن مردمی دیگر، نفود و غلبه جریان مخالف را بی¬ارزش می¬کند تا از سختی صبر و استقامت در برابر آنان بکاهد؛
جهت هدایتی این سیاق به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی آیات 23 تا 28
دفع مانعیت خواص خط کفر از تداوم جریان هدایت با قرآن.
ای رسول ما! صبر کن و در برابر تلاش خواص کفر برای مانع شدن از تداوم جریان هدایت با توکل بر خدا استقامت بورز.
سیاق چهارم، آیات 29 تا 31
•                  •                 
فضای سخن
آیات این سیاق فضای مستقلی ندارد و در ادامه فضای سخن سیاق های قبل مطرح شده¬است.
ترجمه تدبری و سیر هدایتی آیات
هر آنچه که گفته شد؛
همه مایه یادآورى است ، پس هر که بخواهد راهى به سوى پروردگارش برگیرد و به قرب او نایل آید ، این راه را برمى گزیند .«29»
ولى بدانید که شما چیزى را اراده نمى کنید مگر این که خدا آن را اراده کند ، همانا خدا دانا و حکیم است .«30»
از این رو هر که را بخواهد به رحمت خود درمى آورد ، و این را تنها براى مؤمنان و تقواپیشگان خواسته است; اما براى ستمکاران ( کافران و گنه پیشگان ) عذابى دردناک آماده کرده است .«31»
کشف جهت هدایتی
آیات این سیاق با اشاره به مجموعه پیامهای سوره (هذه)، نقش جمع¬بندی آن را ایفا می¬کند، خدای متعالی در این جمع¬بندی انسانها را به سرلوحه قرار دادن محتوای سوره و انتخاب راه درست حرکت به سوی خدا دعوت کرده¬است (إنّ هذه تذکره فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلاً)؛
بدنبال دعوت آیات به انتخاب راهی به سمت خدا، ادامه آیات به این نکته متذکر می¬شود که انتخاب انسان در چارچوب اراده خدای متعالی است و خدا هرکس را که بخواهد مشمول رحمت خود قرار می¬دهد، (و ماتشائون ...)؛
با توجه به اینکه حلقه اتصال این سیاق با سوره در آیه نخست سیاق ذکر شده¬است، جهت هدایتی سیاق با محوریت همان آیه بدست می¬آید و ادامه آیات سیاق در همین راستا مورد توجه قرار می-گیرد؛ جهت هدایتی این سیاق به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی آیات 29 تا 31
فراخوان عمومی برای حرکت به سوی پروردگار، با بهره‌گیری از محتوای سوره
در میان شاکران عده‌ای هستند که در این راه گوی سبقت را از دیگران ربوده و به عنوان عباد الله مفتخر شده‌اند، بقیه شاکران باید با الگو قرار دادن آنها مسیر درست را بپیمایند، همچنین ناسپاسان، مقابل هدایتگری رسول با قرآن ایستاده و تلاش دارند که ایشان را به انفعال بکشند، که رسول و پیروانش باید به پشتوانه وحیانی بودن قرآن صبر پیشه کرده و از آنها اطاعت نکنند، همه اینها پند است تا انسانها با استفاده از آنها راه درست حرکت به سوی پروردگار را انتخاب کنند.
• تشخیص فضای سخن و جهت هدایتی سوره
فضای سخن سور
فضای سخن سوره، کفر به خدا و ایجاد مانعیت در مسیر هدایت الهی است.
این فضا جمع فضای سخن سیاقهای سوره است.
جهت هدایتی سوره
سوره انسان، مرحله به مرحله به مقابله با فضای فوق پرداخته است:
سیاق اول: آیات (1 تا 4): با تبیین هدایتگری خالق انسان، و شکر یا کفر انسان در برابر آن، به اختیار او در انتخاب مسیر اشاره می¬کند، و به این نکته توجه می¬دهد، که انتخاب مسیر کفر عاقبت دردناکی را بدنبال دارد
سیاق دوم: آیات (5 تا 22): با معرفی عبادالله، بعنوان الگو در خط شکر و بندگی، مسیر درست بندگی را روشن می¬کند.
سیاق سوم: آیات (23 تا 28): با دفع مانعیت خواص خط کفر از تداوم جریان هدایت با قرآن، مهمترین مانع این مسیر را از پیش رو بر می¬دارد.
و در نهایت سیاق چهارم، آیات(29تا 31) همگان را برای حرکت به سوی پروردگار با بهره‌گیری از محتوای سوره دعوت می¬کند.
سوره انسان با طی مراحل فوق، همه لوازم دعوت انسان به مسیر شکر و بندگی را مورد توجه قرار داده، تا بستر مناسبی برای انتخاب این مسیر فراهم گردد؛ جهت هدایتی سوره به این بیان قابل ذکر است:
جهت هدایتی سوره
هدایت انسان برای انتخاب خط شکر وبندگی