تاریخ نگارش : سی ام ارديبهشت 1390

همگرایی و فروپاشی نهاد خانواده در قرآن7
ابراهیم چراغی

درمواردی خاستگاه رفتار نبایسته درون خانوادگی که به فروپاشی روابط زناشوییمی انجامد، نادیده انگاری حریم های ناموسی است که از نگاه دین فلسفه خاصخود را دارد.
دین، غریزه و روابط جنسی را خاستگاه بخش عمده خلافکاریها در حیات اجتماعی می شناسد و تشکیل خانواده را عامل بازدارنده. قرآن زنو مرد را پوشش یکدیگر معرفی می کند: «هنّ لباس لکم و أنتم لباسلهنّ»(بقره/187) و پیامبر (ص) ازدواج را زمینه پای بندی به نیمی از تعالیمدین و مجرد زیستن را منشأ فساد گسترده اعلام می کند و بر ازدواج و تشکیلزندگی مشترک و همکاری در این زمینه تأکید بسیار دارد.137


 ناشر : فصلنامه پژوهشهای قرآنی |

سه. بی توجهی به حریم عفاف

درمواردی خاستگاه رفتار نبایسته درون خانوادگی که به فروپاشی روابط زناشوییمی انجامد، نادیده انگاری حریم های ناموسی است که از نگاه دین فلسفه خاصخود را دارد.
دین، غریزه و روابط جنسی را خاستگاه بخش عمده خلافکاریها در حیات اجتماعی می شناسد و تشکیل خانواده را عامل بازدارنده. قرآن زنو مرد را پوشش یکدیگر معرفی می کند: «هنّ لباس لکم و أنتم لباسلهنّ»(بقره/187) و پیامبر (ص) ازدواج را زمینه پای بندی به نیمی از تعالیمدین و مجرد زیستن را منشأ فساد گسترده اعلام می کند و بر ازدواج و تشکیلزندگی مشترک و همکاری در این زمینه تأکید بسیار دارد.137
قرآن بهمنظور تأمین سلامت روابط جنسی، رعایت «عفت» (به معنای کنترل غریزه جنسی ومصون ماندن از روابط نامشروع)138 را پیشنهاد می کند و زن سالخورده و جوانبی بهره از امکانات ازدواج را به طور یکسان مخاطب خود می شناسد:
«و أن یستعففن خیرلهنّ» نور/60
[زنان ناامید از زناشویی می توانند پوشش خود را کنار گذارند، ولی] عفت ورزیدن برای آنها بهتر است.
«و لیستعفف الذین لایجدون نکاحاً حتی یغنیهم الله» نور/33
و کسانی که توان ازدواج ندارند عفت پیشه کنند تا خداوند بی نیازشان کند.
عفت زن بر حیا و آزرم استوار است که برای او امری طبیعی و ستودنی است ووسیله بالا رفتن موقعیت به حساب می آید139 و عفت مرد را قرآن متکی بر حسّامانت داری و غیرت مردانه می داند. قرآن درباره دختر شعیب که به قصد دعوتموسی، به سوی او می آمد، می گوید:
وقتی موسی(ع) به سوی خانه شعیب راهافتاد، به دختر شعیب پیشنهاد کرد که از پشت سر او حرکت کند و راه را به اوبنمایاند، با این توجیه که دودمانش از پشت سر به زنان نمی نگرند، دخترشعیب این روش موسی(ع) را امانت داری قلمداد کرد140:
«قالت إحداهما یا أبت استأجره إنّ خیر من استأجرت القوی الأمین» قصص/26
یکی از آن دو گفت: پدر! او را استخدام کن که بهترین کس برای استخدام است، نیرومند و امانت دار می باشد.
قرآن عفت و پاکدامنی را با پیشنهاد رعایت حریم و یک سلسله پیشگیری ها می داند. خطوط اصلی حریم ناموسی عبارتند از:
1. اجتناب مرد از نگاه متمرکز، نشان دادن اندام جنسی (با برهنه کردن یالباس تنگ و نازک پوشیدن)، بی پروا سخن گفتن و رو به رو شدن با زن.
2.پرهیز زن از نگاه متمرکز، نشان دادن اندام جنسی (با برهنه کردن یا پوشیدنلباس تنگ و نازک)، نمایاندن سر، گردن، سینه و زیورآلات، پای بر زمینکوبیدن، برهنه ساختن نمادهای زنانگی(نور/31ـ29) و سخن گفتن با ناز وکرشمه(احزاب/32)و استفاده از بالاپوش جهت عفیف شناخته شدن و مصون ماندن ازآزار [هوس رانان](احزاب/59)
حریم گزیدن درحوزه روابط زن و مرد الهامبخش این است که لباس پوشیدن ها، راه رفتن ها، نگاه کردن ها و سخن گفتن هادر پاره ای از موارد، وسوسه کننده است، افراد لاابالی را به اقدامات نارواو آزار دهنده دعوت می کند و افراد وارسته را به تشویش و تخیل آزار دهندهجنسی وا می دارد. در روایتی از امام علی(ع) آمده است:
«من غضّ طرفه أراح قلبه».141
کسی که از چشم چرانی پرهیز کند به قلب و روانش آسایش می دهد.
حریم گزیدن به معنایی که توضیح داده شد و محدودیت ناشی از آن راهکاری استبرای استحکام خانواده و ایجاد علاقمندی فزاینده میان زن و شوهر، چه آنکهبا این تدبیر، مرد شتاب زده تر به ازدواج تن می دهد و ازخارج خانه زودهنگام تر به خانه بر می گردد، زن نیز با موقعیت دلربا، عطش جنسی متراکم،آرایش هرچه ابتکاری تر و نمایش چشمگیرتر به استقبال او می شتابد، تا هر دودر فضایی آزاد و به دور از هرگونه تشویش، محرومیت ها و محدودیت های جنسیگذشته و روزانه را به خوبی جبران نمایند. قرآن به مردان می گوید:
«نساؤکم حرث لکم فأتوا حرثکم أنّی شئتم» بقره/223
زنان شما کشتزار شما هستند؛ هرگاه مباشرت خواستید به آنها نزدیک شوید.
در روایتی پیامبر(ص) زنان را به خوشبو کردن خود و پوشیدن بهترین لباس وبهترین زیورآلات و آمادگی برای عمل زناشویی توصیه فرموده است.142
آسایش روحی و لذت جسمی که در همیاری جنسی آمیخته با عفت و پاسداشت حریمنهفته است میان تمام بهره وری ها جنبه استثنایی دارد و دلدادگی ناشی از آننیز همین گونه خواهد بود. شهید مطهری با اشاره به این واقعیت می گوید:
«ازدواجی که پایه و خاصیت روانی اش از محدودیت به آزادی آمدن است به دنبال خود استحکام می آورد».143
«جلوگیری از معاشرت های آزاد، ایجاد پاک ترین و صمیمی ترین عواطف بینزوجین است و برقرار ساختن یگانگی و اتحاد کامل در کانون خانواده است».144
ولی وقتی که حریم های جنسی می شکند، انگیزه حریم داشتن به خاموشی میگراید، تماس و تجربه با جنس مخالف، همه جا و همه وقت امکان پذیر می گردد،آرزوی ازدواج و تشکیل خانواده رنگ می بازد، هرچه زودتر به یکدیگر رسیدنتوجیه خود را از دست می دهد، تصور زود به خانه بازگشتن دیگر به مرد نهیبنمی زند، زن نیز چندان تب و تاب انتظار آمدن مرد را به خانه در خود احساسنمی کند و این روند ادامه می یابد. زمانی که کام جویی جنسی به معنای اصلیکلمه نیز در خارج خانواده انجام می گیرد احساس لذت زندگی زناشویی به صورتنهایی فرو می ریزد… در روایتی از پیامبر(ص) می خوانیم:
«خود را به زنانیالایید که خداوند لذت همسران تان را از درون شما می زداید، عفت پیشهکنید که این سبب عفت ورزی زنان تان می شود. فلان دودمان به زنا روی آوردندزنان شان نیز زناکار شدند».145
آنچه به تصویر کشیده شد، می تواندتصویر نه چندان دقیق روابط جنسی در کشورهای اسلامی باشد که در آنها حریمداشتن کم کم معنای خود را از دست می دهد، در عرصه های آموزشی، هنری وخدماتی، در خیابان ها، فروشگاه ها و اماکن عمومی دیگر، زن و مرد به صورتپیراسته و آرایش کرده بدون دغدغه و پیروی از الگوی خاص رفتاری در کنار همو با هم ایفای نقش می کنند.
بسیاری از پسران و دختران مسلمان پیش ازازدواج، دوستی با جنس مخالف را تجربه می کنند و با خاطرات متنوع دوستی هایگذشته به خانه بخت قدم می نهند، تا تجربه ای را با تجربیات پیشین مقایسهنمایند.
دیگر آرایش و پیرایش از آداب ضروری زندگی زناشویی شمرده نمیشود، زن و مرد تنها ژولیدگی های آخر روز و خواب آلودگی های بامدادان راکنار هم هستند. بقیه ساعات روزانه را در خارج خانه می توانند از انواعآراستگی و کرشمه ها لذت ببرند. در خارج خانه محدودیت ها محدود شده است؛ ودر داخل خانه نازها و نیازها، نتیجه این دو، کاهش الفت ها در زندگیزناشویی است.
شهید مطهری پس از بیان تفاوت ازدواج و زندگی زناشوییغربی با ازدواج و زندگی زناشویی بایسته اسلامی و تشابهی که امروزه بینروابط جنسی در غرب و جهان اسلام به وجود آمده است، می نویسد:
«وقتی کهجامعه ما به دستور اسلام عمل می کرد؛ یعنی پسرها رفیق دختر نداشتند و دخترهم همین طور… آرزوی یک پسر این بود که زن بگیرد، چون به وسیله ازدواج ازمحدودیت و ممنوعیت استفاده از زن خارج می شد و به مرز آزادی استفاده از زنمی رسید، آن وقت شب زفاف کم از صبح پادشاهی نبود… برای دختر هم این پسراولین کسی بود که او را از محدودیت به آزادی رسانده است، این بود که باهمدیگر الفت می گرفتند».146


پی نوشت‌ها:


1. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، شرکت افست، 299.
2. فریدریش انگلس، منشأ خانواده، ترجمه خسرو پارسا، تهران، نشر جامی، 106.
3. همان، 46.
4. همان، 56.
5. همان، 58.
6. همان، 60.
7. اعزازی، شهلا، جامعه شناسی خانواده، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان،تهران،14.
8. فریدریش انگلس، منشأ خانواده، 68و 71.
9. همان، 78 و80 و 82.
10. اعزازی، شهلا، جامعه شناسی خانواده، 15.
11. همان، 10ـ9.
12. همان.
13. همان، 27و29.
14. همان، 111.
15. همان،65.
16. شورای فرهنگی اجتماعی زنان، فصلنامه کتاب زنان، شماره 13، صفحه63.
17. اعزازی، شهلا، جامعه شناسی خانواده، 13.
18. همان، 17.
19. ابن اثیر، النهایة، کلمه «اسر».
20. فرجاد، محمدحسین، آسیب شناسی اجتماعی خانواده و طلاق، تهران، انتشارات منصوری، 2.
21. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 147.
22. جان استوارت میل، انقیاد زنان، ترجمه علاء الدین طباطبایی، تهران، انتشارات هرمس، 32و137.
23. همان، 52.
24. فریدریش انگلس، منشأ خانواده، 107.
25. ژانت، روان شناسی زنان، ترجمه بهزاد رحمتی، تهران، انتشارات لادن، 65.
26. جان استوارت میل، انقیاد زنان، 74.
27. فریدریش انگلس، منشأ خانواده، 116.
28. همان، 109.
29. همان، 107.
30. روحانی، شهریار، خانواده موعود مارکسیسم، تهران، انتشارات قلم، 89.
31. فریدریش انگلس، منشأ خانواده، 89.
32. همان، 108و107.
33. ژانت، روان شناسی زنان، 65، و پژوهشکده حوزه و دانشگاه، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال نهم، شماره 35، صفحه 5.
34. جان استوارت میل، انقیاد زنان، 130 ـ 128.
35. همان، 75 ـ 74.
36. زناشویی و اخلاق، بحث خانواده و دولت، به نقل از: نظام خانواده در اسلام، 213.
37. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 163و164.
38. همان، 162.
39. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 165.
40. جان گری، مردان مریخی و زنان ونوسی، ترجمه لوئز عندلیب و اشرف عدیلی، تهران، نشر سیمرغ، 47.
41. ویل دورانت، لذات فلسفه، 103و164.
42. همان، 164.
43. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 170.
44. ویل دورانت، لذات فلسفه، 142.
45.جان گری، با هم برای همیشه، ترجمه مهدی قراچه داغی، تهران، نشر البرز، 72.
46. روان شناسی افسردگی زنان، ترجمه بهزاد رحمتی، انتشارات زریاب، 13، بهنقل از: محمد حکیمی، دفاع از حقوق زنان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 98.
47. جان گری، مردان مریخی و زنان ونوسی، 108.
48. ویل دورانت، لذات فلسفه، 135.
49. جان گری، مردان مریخی زنان ونوسی، 65.
50. همو، با هم برای همیشه، 238.
51. پروفسور آرون تی بک، عشق هرگز کافی نیست، ترجمه مهدی قراچه داغی، نشر پیکان، 232.
52. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی، انتشارات امیرکبیر، 76.
53. مراجعه شود به: جامعه شناسی خانواده، 76 و 120 و 143.
54. بررسی تطبیقی تغییرات ازدواج، ترجمه محمدصادق مهدوی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 29.
55. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیة، 5/51.
56. جان گری، با هم برای همیشه، 41.
57. رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ذیل آیه 187 سوره بقره.
58. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 248.
59. همان، 210.
60. جان گری، مردان مریخی و زنان ونوسی، 45.
61. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 257.
62. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه 19 سوره نساء.3
63. نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 14/252.
64. مساواتی آذر، مجید، جامعه شناسی انحرافات، تبریز، انتشارات نوبل، 316.
65. همان، 316 ؛ حسن الساعاتی، بحوث اسلامیة فی الأسرة، مصر، دارالفکر العربی، 41.
66. احمد فائز، دستور الأسرة فی ظلال القرآن، 222؛ جان گری، عشق هرگز کافی نیست، 9.
67. اطلاعات ضمیمه، 30خردادماه 1378، به نقل از: محمدعلی کرباسی، کتاب شناسی آسیب های اجتماعی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1/52.
68. همان، 13مردادماه 1379 به نقل از: کتاب شناسی آسیب های اجتماعی،10/47.
69. روزنامه اطلاعات، شماره 18456، اردیبهشت1367، به نقل از: کتاب شناسی آسیب های اجتماعی، ج1/201.
70.مساواتی آذر، مجید، جامعه شناسی انحرافات، 170؛ کرباسی، محمد علی، کتاب شناسی آسیب های اجتماعی، 1/87 و 84 و 73.
71. ویل دورانت، لذات فلسفه، 170.
72. مساواتی آذر، مجید، جامعه شناسی انحرافات، 327 و 329 و 408.
73. روزنامه کارگر، 29/9/1379.
74. صاحب الزمانی، ناصرالدین، راز کرشمه ها، انتشارات زریاب، 2/30.
75. صبور اردوبادی، احمد، نگاه پاک زن و نگاه های آلوده به او، تهران، انتشارات امیرکبیر، 250ـ247.
76. ویل دورانت، لذات فلسفه، 150.
77. شایگان، شرح قانون مدنی ایران، 362، به نقل از: مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 200.
78. جان استوارت میل، انقیاد زنان، 48.
79. جواهر لعل نهرو، نگاهی به تاریخ جهان، ترجمه محمود تفضلی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 3/1650.
80. سوزان الیس واتکینز، فمینیسم قدم اول، ترجمه زیبا جلالی نائینی، 17.
81. اندره میشل، جنبش اجتماعی زنان، ترجمه هما زنجانی زاده، مشهد، نشرنیکا، 1372، 126، به نقل از: مساواتی، مجید، جامعه شناسی انحرافات، 282.
82. برتراند راسل، زناشویی و اخلاق، ترجمه مهدی افشار، انتشارات کاویان، 104.
83. همان، 167 ـ 165.
84. مطهری، مرتضی، مسأله حجاب، انتشارات صدرا، 60.
85. هبه رئوف عزت، مشارکت سیاسی زنان، ترجمه محسن آرمین، تهران، نشر قطره، 158.
86. ژانت، روان شناسی زنان، 65.
87. قطب، سید، جاهلیت قرن بیستم، 226.
88. اندره میشل، جنبش اجتماعی زنان، نشر نیکا، 117 و 119.
89. ویل دورانت، لذات فلسفه، 177 و 95 و 172.
90. برتراند راسل، زناشویی و اخلاق، 182.
91. صبور اردوبادی، ا حمد، نگاه پاک زن و نگاه های آلوده به او، 277؛ فصلنامه کتاب زنان، شماره13،صفحه 8.
92. فصلنامه کتاب زنان، شماره13، صفحه8.
93. زهیرالأعرجی، النظام العائلی، قم، مطبعة الأمیر، 1415هـ ق ، 42.
94. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 327.
95. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، 78.
96. خانواده موعود مارکسیسم، 64.
97. همان، 115.
98. همان، 104.
99. همان، 124.
100. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، 78.
101. خانواده موعود مارکسیسم، 140.
102. همان، 134.
103. مطهری، مرتضی، ، آشنایی با قرآن، انتشارات صدرا،4/14.
104. مدیریت حوزه های علمیه خواهران، مجموعه مقالات، 452.
105. احمد فائز، دستور الأسرة فی ظلال القرآن، مؤسسة الرسالة، 83.
106. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، 4/49.
107. جان گری، عشق هرگز کافی نیست، 68.
108. نجاتی، حسین، روان شناسی زناشویی، تهران، انتشارات بیکران، 1376، 46ـ45.
109. مساواتی آذر، مجید، جامعه شناسی انحرافات، 275.
110. هری. س. تری یاندیس، فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، تهران، نشر رسانش، 216.
111. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 222.
112. منتسکیو، روح القوانین، ترجمه علی اکبر مهتدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362، 634 و 632.
113. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن،15/96.
114. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 20/35؛نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت،14/191؛ سنن دارمی،بیروت، دارالفکر، 2/137.
115. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، 72.
116. جان گری، عشق هرگز کافی نیست، 27.
117. همو، مردان مریخی و زنان ونوسی، 107 و 108 و 111.
118. همان، 126.
119. همان، 154 ـ132.
120. همان، 51 و با هم برای همیشه، 72.
121. همان، 51 و 79.
122. همان، 189 و 159.
123. ویل دورانت، لذات فلسفه، 142.
124. جان گری، عشق هرگز کافی نیست، 276 ـ 271.
125. همو، با هم برای همیشه، 41.
126. همان، 123.
127. همو، مردان مریخی و زنان ونوسی، 32.
128. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه،20/162.
129. همان، 93.
130. فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، المحجة البیضاء، قم، جامعه مدرسین،3/110.
131. طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، مؤسسه اعلمی، 238.
132. جان گری، با هم برای همیشه، 70.
133. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة،20/173.
134. روزنامه انتخاب، 26/12/1380، به نقل از: فصلنامه کتاب زنان، شماره 15، صفحه 75.
135. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج21/217.
136. جان گری، عشق هرگز کافی نیست، 90و97 و 100 و 302.
137. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة،20/17 و 77.
138. راغب اصفهانی، المفردات، واژه «عفف».
139. ویل دورانت، لذات فلسفه، 129؛ مطهری، مرتضی، مسأله حجاب، 69.
140. ر.ک: تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه مزبور.
141. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة،20/194.
142. ر.ک: عبدالواحد آمدی، غررالحکم؛ مجلسی، روضة المتقین،8/370، به نقلاز: بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، قم، انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، 185.
143. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، 4/14؛ همو، نظام حقوق زن در اسلام، 247.
144. همو، مسئله حجاب، 9ـ88.
145. طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الأخلاق، 238.
146. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، 4/14.