تاریخ نگارش : دوازدهم تير 1390
وحى در لغت و قرآن
یک بنده خدا
بررسى معناى وحى در لغت و قرآن کریم است. نویسنده ابتدا معناى وحى را با استفاده از نظرات لغت شناسان ذکر مى کند. آنگاه بسامد وحى در قرآن کریم را مطرح و نظر صاحب نظران را در این زمینه بیان مى کند. در ادامه اقسام وحى را که شامل وحى تشریعى، وحى انبائى یا الهام رحمانى، وحى تکوینى یا الهام غریزى و وحى تسدیدى مى شود، بررسى مى نماید و سپس ضمن بررسى کاربردهاى آنها، براى هر یک نمونه اى از آیات قرآن ذکر مى کند. وى در صدد تبیین نوع وحى به پیامبران و اولیاى الهى نیز مى باشد.
کلید واژه : وحى تشریعى، وحى تسدیدى، وحى تکوینى ، وحى انبائى
خلیل بن احمد فراهیدى در «کتاب العین» (م: 175 ه.ق) وحىِ مصدرى را به نوشتن معنا کرده است: «یقالُ: وَحَى یَحِى وَحْیاً، أَى: کَتَبَ یَکتُبُ وَ کَتْباً». و «أَوْحى الیه» به معناى «وى را برانگیخت و در دلش افکند و بدو اشاره کرد»، آورده است.1
خلیل بر آن است که چون این فعل با «لام» متعدّى شود، «فرمان دادن» معنا مىدهد. و در این باره آیه پنجم از سوره زلزال را شاهد گرفته است: «بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا» (زلزال /5) «زیرا پروردگارت به آن، وحى کرده است».
احمد بن فارس قزوینى (م 395 ه . ق) از علماى لغتدان سالهاى پایانى سده چهارم هجرى همه آنچه درباره واژه وحى گفتهاند و آوردهاند را به یک اصل باز گردانده است که عبارت است از: هر چه به سوى کسى و به هر گونهاى القا شود تا وى بدانَد:
«أَصل یدلُّ على القاء علم فى إِخفاء أَو غیره إِلى غیرک... و کُلُّ ما أَلقیته إِلى غیرک حتّى علمه فهو وحىٌ کیف کان... و کُلُّ ما فى باب الوحى فراجعٌ إِلى هذا الَّذى ذکرناه».2
«اصل واژه وحى بر القاء پنهانى یا علم به غیر دلالت مىکند... و هر آنچه که تو به سوى جز خود بیافکنى تا وى آن را بداند، وحى نامیده مىشود، به هر صورت که باشد. و هر معنى که درباره وحى گفته شود به این اصل که گفتهایم، بر مىگردد.»
اسماعیل بن حمّاد نیشابورى (م حدود 400 ه.ق) که به جوهرى شهرت دارد، در «تاج اللُّغة و صحاحُ العربیة» آن گاه که از وحى گفتارى یاد مىکند، پنهانى بودن و آهستگى را از ویژگىهاى آن قلمداد کرده است: «یقالُ: وحیتُ الیه الکلامَ و أَوحیتُ، و هو أَنُ تکلّمه بکلام تخفیه... و وحیتُ الیه بخبرٍ کذا، أَى: ... موّتُ، رویداً»3
«گفته مىشد: وحیت الیه الکلامَ و اوحیتُ، یعنى: با او سخن پوشیده گفتم... و وحیتُ الیه بخبر کذا، یعنى: آهسته صدایش کردم.»
محمود بن عمر زمخشرى خوارزمى (م 531 ه.ق) نیز در «أَساس البلاغه» از پوشیدگىِ وحى کلامى سخن گفته است: «و وحیتُ إِلیه و أَوحیتُ اذا کلَّمَتَهَ بما تخفیه عن غیره»4 «وحیتُ الیه و أَوحیتُ، یعنى: با او سخن گفتم به صورتى که از جز او سخن پوشیده داشتم».
ابن منظور، واژه پژوه و لغت شناس قرن هشتم هجرى با گزارش سخن دانشورانى چون على بن حمزه کسائى و محمّد بن قاسم أَنبارى و محمّد بن احمد أَزهرى از دو ویژگى یاد شده در واژه وحى یاد کرده است. همو از ابن انبارى باز گفته است که: «سمّى وحیاً لأَنَّ المَلَکَ أَسرَّهُ على الخلق.»5 «وحى، وحى نامیده شده است چون فرشته آن را [از جز مخاطب وحى] پنهان مىدارد.»
لیک آنچه در میان گزارش ابن منظور از گفتار أزهرى شایسته درنگ مىنماید این است که أَزهرى مفاهیمى چون الهام و اشاره و کتابت را مصادیق اعلام دانسته و هر کدام از معانىِ پیش گفته را اسباب و شیوههاى اعلام شمرده است: «و کُلُّ هذا إعلام، و ان اختلفت أَسباب الاعلام فیها».6
«در همه معانىِ یاد شده، مفهوم اعلام وجود دارد، گرچه اسباب اعلام در آنها گوناگون مىباشد.»
از سوى دیگر راغب اصفهانى معناىِ اصلىِ واژه وحى را، اشاره سریع دانسته و آن را گاه سخن رمزى و کنایى و زمانى با صوت و صدایى پیراسته از ترکیب و گاهى هم با اشاره و کتابت، گونه گون یافته است.7
قرآن پژوه فقید، علاّمه حسن مصطفوى تبریزى (ره)، در تعریف واژه وحى، آن را القاء امر - چون علم، ایمان، نور، وسوسه و مانند آن به درونِ دل و جان دیگرى (خواه انسان یا فرشته و مانند آن) با واسطه و یا بى آن، که ره آوردش علم و یقین و شهود باشد، تعریف کرده است.8
بنابراین واژه وحى با عمومیّت معنایى در همراه داشتن یا نداشتن واسطه و در گستردگى حوزه معنایى آن - جُز معنوّیات - ، از الهام که برخى آن را از مصادیق معنایى واژه وحى شمردهاند جدا مىشود، چه اینکه الهام بر پایه دریافت مصطفوى به القایى از سوى خدا به درون دیگرى بى هیچ واسطهاى و بیشتر داراى کاربردهاى معنوى، تعریف شده است.9
دیگر آنکه ایشان در کار پژوهش واژگانى، با ژرف اندیشى در آیه: «إِذْ یُوحِى رَبُّکَ إِلَى الْمَلاَئِکَةِ أَنِّى مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ» (انفال /12) «(یاد کن) آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحى مىفرمود که من با شمایم، پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند».
میان وحى و القاء نیز فرق مىنهد و وحى را (چون با القاء و با دو گونه مخاطب به کار رود) ایراد و القاى امرى روحانى به درون و دل کسى معنا کرده و القاء را مطلق رویارویى ارتباطى، تلقّى کرده است.10
بسامد وَحى در قرآن کریم
در حوزه کاربردهاى قرآنى، صورت متعدّى واژه «وحى» هفتاد و چهار بار آورده شده است که تنها در آیه سومّ سوره فصّلت: «وَ أَوحى فى کُلّ سماءٍ أَمْرَها» متعدّى بنفسه و در دیگر موارد متعدّى بغیره دیده مىشود. و از میان کاربردهاى متعدّىِ بغیره هم فقط در آیه پنجم سوره زلزال با حرف «لام» و در موارد دیگر با حرف «إِلى» متعدّى شده است. صورت مصدرى و اسمى این واژه متعدّى را در قرآن کریم، شش مورد مىتوان جست.
در برخى از کاربردهاىِ واژه «وحى» معناى پوشیدگى و شتاب، خواه توأمان و یا جُدا جُدا به چشم مىآید، چه اینکه در وحى به معناى الهام هم با خفاىِ خاستگاه آن و هم با سرعت انجام و حدوث آن روبرو هستیم. در قرآن کریم هم این واژه گاه به معناى وسوسه (که در آن خفاء و پوشیدگى است). و گاه به معناى الهام (که در آن هم پوشیدگى بر جز ملهم و هم شتاب و سرعت ملاحظه مىشود(. و در میان گونههاى وحى رسالى، گونهاى با قید «مِنْ وراء حجاب» آورده شده است.
«وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ...» (شورى /51)
«و هیچ بشرى نمىسزد که خدا با او سخن گوید مگر با وحى یا از فراسوى پردهاى...»
مشهور آن است که فعل «أَوحى» با «إِلى» متعدّى شود، امّا در میان استعمالات قرآنىِ آن تنها یکبار با «لام» متعّدى شده است «بأَنَّ ربَّک أَوحى لها» و در دو آیه نیز بى آنکه «مُوحى الیه» یا «مُوحى له» همراه داشته باشد. متعدّى ساختن فعل «أَوحى» با حروف «لام» مفسّران و لغت پژوهان را واداشته تا به ارائه نگرههاى گونه گون درباره آن بپردازند.
أبوحیّان نحوى اندلسى بر آن است که «موحى الیه» در آیه یاد شده حذف شده است و آن، فرشتگانند که خداوند بدانها فرمان داده که تا با زمین آن کنند که فرمان داده شدهاند.
و «لام» را در «لها» به معناى سبب شمرده است؛ یعنى از آنجا که زمین ظرف رفتار و کردار عالمیان بوده است، به فرشتگان وحى کردیم تا زمین را به بر ملا ساختن آنچه دارد وادارند. و آنچه موجب شده تا فعلِ «أَوحى» با «لام» به کار رود، مراعات و ملاحظه فواصل آیات و رعایت نظماهنگ آن بوده است. 11
محمد بن عبداللَّه انصارى، ابن هشام، آیه یاد شده را به عنوان نوع هشتم از انواع لام جارّة شاهدى بر موافقت معنوى «لام» و «إِلى» آورده است. بنابراین ایحاء در «أَوحى لها» به «الارض» پیوند مىیابد.12
در میان مفسّران قرآن کریم نیز محمد بن جریر طبرى از عبداللَّه بن عبّاس نقل مىکند که وى «أَوحى لها» را «أَوحى الیها» تفسیر کرده است.13 و زمخشرى هم پس از آن که «أوحى لها» را «أوحى الیها» معنا مىکند، آن را مجاز مىشمرد.14 فضل بن حسن بن طَبَرسى نیز معناى «أَوحى له» و «أَوحى الیه» را یکسان مىداند.15 و فخر رازى در بیان وجه دوّم براى تعبیر «أَوحى لها»، آن را وحى خداوندِ سبحان به زمین دریافته است تا به دنبال آن زمین با بیرون انداختن بارهاى گرانش، دل آسوده دارد و تشفّى یابد.
گو اینکه فخر رازى در وجه اول به همسانى معنوى «أَوحى لها» و «أَوْحى الیها» توجّه داده است.16
لیک براى آن که بتوانیم دراین باره به پاسخ درست دست یابیم و تلاشى سودمند در کار آوریم، باید به استقراء کاربردهاى واژه وحى در آیات قرآن مجید با عنایت به «مُوحى الیه» هر کدام، بپردازیم. حاصل کار چنین است که هر گاه «مُوحى الیه» جاندار باشد، تعدیه، فعلِ «أَوحى» با حرف «الى» انجام پذیرفته است. و آنگاه که «مُوحى الیه» بى جان و از جماد بوده، فعلِ «أَوحى» در آیه دوازدهم سوره فصلت با حرف «فى» و در آیه پنجم سوره زلزال با حرف «لام» متعدّى شده است.
دکتر عایشه عبدالرحمان بنت الشّاطى، بر این باور است که تعدیه «أَوحى» در آیه دوازدهم سوره فصّلت با حرف «فى» ظرفیّة، از این روست که بر تمکین دلالت کند:
«و أَوحى فى کُلّ سماء أَمرها» أَى بثّ فیها، ما به نظامها، و شأنها و حالها، فعدّى الفعل، ب (فى) الظرفیّة التى تدلّ على التمکین «ذلک تقدیر العزیز العلیم».17
«در هر آسمانى آنچه بدان نظام آن آسمان سامان مىیابد، بنهاد و تدبیر نمود. بنابراین فعل أَوحى با فِى ظرفیة که بر تمکین دلالت مىکند، متعدّى شده است».
وى تلاش نحویان و مفسّرانى را که «أَوحْى له» را «أَوحى الیه» معنا کردهاند، تنها رهیافتى براى تعیین دلالت لغوى آیه یاد شده، دانسته است و نگره آن که به رعایت نظماهنگ و فواصل بسنده کرده و آن را عنایت لفظى انگاشته است، ناروا شمرده و خاطر نشان ساخته است که تعیین دلالت بلاغى آیه و دریافت چرایى ترجیح و برگزیدن تعدیه «أوحى» به حرف لام در این بیان وحیانى، کارى است که به انجام نرسیده و فرجامى نکو نیافته است.
گر چه برخى نیز در آیه پنجم سوره زلزال از حذف مُوحى إِلیه (ملائکه) سخن گفتهاند، امّا از آن جا که پذیرش این نظر به نیازمندى واسطه در رساندن وحى به زمین مىانجامد، و سیاق آیه با این پیامد ناسازگار است، از سوى آن بانوى قرآن پژوه این رأى و نظر هم پسندیده نیامده است.
بنابراین با عنایت به مجهول بودن فعلِ در «زُلزلتِ الارضُ» و قوّت فاعلیّت زمین که به روشنى از اسناد اخراج و تحدُّث و زلزله به «الارض» قابل استفاده است، سیاق آیه با وساطت ملائکه براى رساندن ایحاء به زمینى که «زُلزلت زالزالها، و أخرجت أَثقاَلها، و تحدّث أخبارها» ناسازگار خواهد بود.
پس چنین سیاقى اقتضاء مىکند که پاسخ پرسش انسانى که در فضاى چنین پُر هراس از آنچه زمین بدان دچار شده و از واقعهاى که آن راست، زمین خود زبان به پاسخ گشاید و گوید:
«ان ربّک أَوحى لها»: «و من هنا کان ایثار التعدیة باللاّم، لما فى معنى اللام مِنْ اختصاص، و الصاق، و صیرورة، و تقویة الایصال، و هى معان عرّفها اللُّغویّون أَنفسهم فیما، و عدوّها فیما عدوّا مِنْ معانیها الّتى أَحصاها ابن هشام فى (المغنى) و إِنْ لم یلتفتوا الیها هنا فى البیان القرآنى»18
«برگزیدن تعدیه فعل «اوحى» با حرف «لام»، به خاطر وجود مفاهیمى چون اختصاص و صیرورت و لغویت ایصال در معنى «لام» است و این مفاهیم را لغویانى (چون ابن هشام در مغنى) خود برشمردهاند. گرچه در این بیان قرآنى بدان التفات و درنگ نداشتهاند.»
اقسام وحى
1 - وحىِ تشریعى
یکى از اقسام وحى، وحى تشریعى است که مخاطب آن پیامبران هستند:
«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالاً نُوحِى إِلَیْهِم مِنْ أَهْلِ الْقُرَى»(یوسف /109)
«و پیش از تو، جز مردانى از مردمِ شهرها را که به آنان وحى مىکردیم، نفرستادیم».
آنچه به روشنى از آیه یاد شده فهمیده مىشود این است که همه رسولان الهى، از فیض وحى ربوبى بهرهمند گشته و این مهر و مدد از هیچیک، دریغ نشده است. و چون خداوند سبحان خواسته تا از ویژگى مشترک میان پیامبر خاتم و دیگر پیامبران پیش از وى سخن گوید، به وحى شان توجّه داده است.
ایحاءِ به پیامبران و رسولان در آیاتى از قرآن حکیم با تعابیر دیگر نیز آمده است: اعطاء کتاب و حکمت و علم و نبوّت چنانچه درباره حضرت یوسفعلیه السلام فرمود:
«وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْنَاهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ» (یوسف /22)
«و چون به برنایى خویش رسید، بدو (نیروى) داورى و دانشى بخشیدیم».
و علم در برخى از تفاسیر به «علم دین»19 و علم شریعت20« معنا شده است، پس دریافت آموزههاى دینى و تعالیم شریعت از سوى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به ضرورتِ ایجاد حقّ مىانجامد.
و یا درباره حضرت موسىعلیه السلام فرمود:
«وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَیْنَاهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ» (قصص /14)
«و چون به برنایى خویش رسید و استوارى یافت، بدو (نیروى) داورى و دانشى بخشیدیم و بدین گونه به نیکوکاران پاداش مىدهیم».
2 - وحى انبائى یا الهام رحمانى
خداوند جُز پیامبر اعظمصلى الله علیه وآله وسلم و رسولان پیش از آن حضرت، مادر موسى علیه السلام و یاران وفا پیشه عیساىِ مسیحعلیه السلام را نیز مخاطب وحى قرار داده است.
چنانچه در سوره قصص فرموده است:
«وَأَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِى الْیَمِّ وَلاَ تَخَافِى وَلاَ تَحْزَنِى إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» (قصص /7)
«و به مادر موسىعلیه السلام الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدى او را (در صندوقى بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش، ما او را به تو باز مىگردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد.»
و در سوره مائده فرمود:
«وَإِذْ أَوْحَیْتُ إِلَى الْحَوَارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِى وَبِرَسُولِى قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ» (مائده /111)
«و یاد کن که به حواریان وحى کردم که به من و فرستادهام، ایمان آورید؛ (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما فرمان پذیریم».
ایحاء پروردگار به ملائکه نیز بر مخاطبان وحى الهى مىافزاید.
از آنجا که فرشتگان، رسولانِ حق تعالى هستند:
«اللَّهُ یَصْطَفِى مِنَ الْمَلاَئِکَةِ رُسُلاً» (حجّ /75)
«خداوند از فرشتگان فرستادگانى بر مىگزیند.»
و رسالت تشریعى و رسالت تکوینى را توأمان عهده دارند، در کار تدبیر هر آنچه آفریده خداوند سبحان است، فرمان مىرانند.
3 - وحى تکوینى یا الهام غریزى
از هدایت تکوینىِ زنبور عسل (غریزه) به ایحاء تعبیر شده است:
«وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِى مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ . ثُمَّ کُلِى مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِى سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً» (نحل /69 - 68)
«و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوهها و بر درخت و بر دار بستهایى که (مردم) مىسازند، لانه گزین. سپس از (گُلِ) همه میوهها بخور و راههاى هموار پروردگارت را بپوى».
زنبور عسل به مددِ هدایت تکوینى پروردگار و الهام غریزى کمالِ غایى خود را باز شناخته و بى آنکه اراده و اختیارى از سوى خود داشته باشد، به مقتضاى آن رفتار مىکند.
گو اینکه انسان نیز از فیضِ الهام فطرى برخوردار است:
«وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا . فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا» (شمس /8 - 7)
«سوگند به جان آدمى و آنکه آن را بهنجار داشت؛ پس به او نافرمانى و پرهیزگارى را الهام کرد».
لیک انسان نه چون دیگر حیوانات که در پیمودنِ صراط مستقیم تکوینى خود، اراده و اختیارى ندارند، به اختیار و اراده خویش مىتواند رهِ تقواىِ از هر چه بین او و خدا جدایى آرَد، در پیش گیرد و یا در تالاب گمراهى فرو رود و در جاده تباهى ناپدید گردد.
4 - اشاره - وسوسه:
استقراء کاربردهاىِ «أَوْحى» در آیات وحیانى قرآن کریم بیانگر نوع دیگرى از وحى است که فاعل آن جُز خداوند سُبحان است.
زکریّاى پیغامبر به تولّد یحیى بشارت یافت و چون از پروردگار براى دانستنِ زمان آمادگى خود و همسرش در این باره و یا براى اطمینان یافتن به الهى بودن بشارت یاد شده، نشانهاى جُست، پروردگار، معجزه و نشانهاى چنین با وى در میان نهاد که: تو بى آنکه عیب و نقصى بر جان و زبان داشته باشى، سه شبانه روز از سخن گفتن با مردمان ناتوان خواهى بود و جز با اشاره سخن نتوانى گفت:
«قَالَ رَبِّ اجْعَل لِى آیَةً قَالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاَثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزَاً وَاذْکُر رَبَّکَ کَثِیرَاً وَسَبِّحْ بِالعَشِیِّ وَالْإِبْکَارِ» (آل عمران /41)
«گفت: پروردگارا! براى من نشانهاى بگذار! فرمود: تو را نشانه این باد که سه روز با مردم جز به اشارت سخن نگویى؛ و پروردگارت را بسیار به یاد آور و در پایان روز و پگاهان به پاکى بستاى.»
زکرّیا زمانى نشانه یاد شده را دریافت که در محراب و پرستشگاه بود. و آنگاه که ناتوانى از سخن گفتن بر او چیره شد، بر قوم خود در آمد:
«فَأَوْحَى إِلَیْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُکْرَةً وَعَشِیّاً» (مریم /11)
«و به آنان اشاره کرد که: پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکى بستایید.»
پس ایحاء در این آیه، به اشاره کردن و به رمز و اشاره سخن گفتن معنا مىیابد. و روشن است که این معنا با دو مؤلّفه پوشیدگى و خفاء و سرعت همراه است. (در بیشتر وقتها سخن گفتن با اشاره) و نه با واژه (زمان کمترى را به خود اختصاص مىدهد).
رویارویى و مصاف همه پیامبران با شیاطینى از آدمیان و جنیّان، در شمار سُنّتى از سنّتهاى الهى است. و این سنّت حکایتگر کشمکش و پنجه در پنجه افکندن هماره حق و باطل با یکدیگر مىباشد. و در این میان آدمیان دیوسیرت (کافران لجوج و حقناپذیر) پیوسته در این کارند که با گفتار به ظاهر فریبا و دلکش همدیگر را بر گمراهى و تباهى خویش بکشانند.
«وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِىبَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً» (انعام /112)
«و بدین گونه براى هر پیامبرى، دشمنى از شیطانهاى آدمى یا پرى قرار دادیم که برخى، به برخى دیگر به فریب، سخنان آراسته الهام مىکنند».
شیاطین گاه با وسوسه کردن دوستان خود (کفرآیینان) به در گرفتن مجادله میان کافران و مؤمنان، قامت راست مىکنند؛ مجادله بر حکمى آشکار از احکام الهى که تخطّى از آن به سرکشى در کفر مىانجامد. بنابراین هرگاه مؤمنان در مقام مجادله با شرک آوران به تفطُّن آمیختگى و آراستگى استدلال آنها را به آرایههاى دروغین در نیابند، بسا در دام وسوسههاى شیطان گرفتار آیند و به کژ راهه در افتند و طریق کُفر بپویند:
«وَلاَ تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ» (انعام /121)
«و از چیزى که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است، نخورید؛ و آن به راستى گناه است و شیطانها بى گمان، در یاران خویش مىدمند که با شما چالش ورزند؛ و اگر از آنان فرمانبردارى کنید، به یقین مشرک خواهید بود.»
بر پایه آنچه گفته آمد، هرگاه ایحاء از سوى شیاطین سر زند (شیطانِ درون و برون) وسوسه کردن معنا مىشود. و وسوسه آن است که به نرمى (که مبدأ آن را آسان باز نشناسیم و ندانیم چگونه رسیده است. و در این میان حقیقت پوشیده داشته شده باشد) تا با سُست کردن و کاستن از تاب و توان نیروى خرد و چیره ساختن قوه خیال و وهم، فرازمندى و حاکمیت قدرت عقل تباه گردد:
«فحدوث الوسوسة انّما یتحقّق فى أَثر ضعف القّوه العاملة الشاعرة الّتى یقال لها المفکّرة، فحینئذ یزول حکم العقل و یتزلزل العلم و الیقین، و یکون الوهم نافذاً، و یعرض الشکّ و الوسوسة و لا فرق بین ان یکون مبدء الوسوسة من باطن نفسه أو بوسائط أَخر من الخارج، و من شیاطین الانس و الجن»21
«وسوسه تنها در اثر ضعیف شدن نیروى خرد اتفّاق مىافتد که در این صورت حکم عقل از بین مىرود و علم و یقین متزلزل مىشوند و وهم اثر کرده و شک و وسوسه عارض مىشوند. خواه وسوسه از درون جان سر بر آرد یا با واسطههاى دیگر از برون و یا از سوى شیطانهاى انس و جنّ».
5 - وحى تسدیدى
در میان اقسام وحى، گاه از «وحى تسدیدى» یاد شده است. این گونه وحى که از آن به «وحى تأییدى» و «وحى تحدیثى» و «وحى تعریفى» نیز تعبیر شده است، تفاوتهایى با «وحى تشریعى دارد» از جمله آنکه بر خلاف «وحى تشریعى» که در آن نخست کار تشریع عملى انجام مىیابد و سپس عمل بر پایه و مطابق با آموزه شرعى تحقّق مىیابد، در این گونه وحى، عمل مقارن با وحى صورت مىگیرد.
دو دیگر آنکه گرچه «وحى تشریعى» ویژه پیامبران است و جز ایشان کسى از آن بهرهاى ندارد، امّا وحىهاى تسدیدى و انبائى و انواع دیگر غیر از وحى تشریعى، براى غیر انبیاء هم راه دارد.»22
حکیم قرآنى، آیت اللَّه عبداللَّه جوادى آملى، کار کشتى سازى از سوى حضرت نوحعلیه السلام را از مصادیق «وحى تسدیدى عملى» مىدانند:
«وَأُوحِیَ إِلَى نُوحٍ أَنَّهُ لَن یُؤْمِنَ مِن قَوْمِکَ إِلَّا مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ . وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا...» (هود /37-36)
«و به نوح وحى شد که از قوم تو جز کسانى که (تاکنون) ایمان آوردهاند، ایمان نخواهند آورد، پس، از آنچه مىکنند، اندوهناک مشو! و کشتى را زیر نظر ما و وحى (راهنمایى) ما بساز.»
علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبائى (ره) بر آنست که وحى در آیه هفتاد و سوم سوره انبیاء «وحى تسدیدى» است و نه تشریعى:
«وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاَةِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاةِ» (انبیاء /73)
«و آنان را پیشوایانى کردیم که به فرمان ما راهبرى مىکردند و به آنها انجام کارهاى نیک و بر پا داشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم».
«اضافة المصدر الى معموله تفید تحقق معناه فى الخارج... و على هذا فقوله: «و اوحینا الیه فعل الخیرات» الخ یدل على تحقق الفعل اى انّ الوحى تعلق بالفعل الصادر عنهم».
«اضافه شدن مصدر به معمول خود، مفید تحقق معناى آن معمول در خارج است. بنابراین «و أَوحینا الیه فعلَ الخیرات» بر تحقق و انجام کارهاى نیکو دلالت مىکند؛
یعنى وحى به کارى که از ایشان صادر مىشود، تعلق مىیابد و کار خیر مقارن با وحى و با راهنمایى باطنى خداوند از ایشان صادر مىشود...
أَى أَنّ الفعل کان یصدر عنهم بوحىٍ مقارنٍ له و دلالةٍ الهیّة باطنیة... فالمحصّل أَنَّهم کانوا مؤیدین بروح القدس و الطّهارة مسدددین بقوة ربانیة تدعوهم الى فعل الخیرات و...»23
«پس آنها از سوى روح القدس، تأیید شدهاند و با نیروى ربّانى که آنها را به انجام کارهاى خیر فرا مىخواند، استوارى یافتهاند.»
بنابراین «وحى تسدیدى» آن است که پیامبران و امامان و مؤمنان راستکار به مدد آن، استوارى مىیابند و پُر توان در انجام آنچه در او خیر است مىکوشند.
پی نوشت ها
1 - فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دار الهجرة، 321-320/3
2- ابن فارس، معجم مقاییس اللُّغه، 93/6.
3- جوهرى، اسماعیل بن حمّاد، تاج اللُّغه و صحاح العربیة، 2520-2519/6
4- زمخشرى خوارزمى، محمود بن عمر، أَساس البلاغه، بیروت، دار المعرفة، 494
5- ابن منظور، محمّد بن مکرّم، لسان العرب، بیروت، لبنان، دار الفکر 380/15.
6- همان، 381/15
7- راغب اصفهانى، حسین بن محمّد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى، /858.
8- مصطفوى، سید حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، 56/13.
9- همان.
10 - همان، /57-56.
11 - ابوحیّان اندلسى، محمّد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت - داراحیاء التُّراث العربى، 501/8.
12- ابن هشام انصارى، محمّد بن عبداللَّه، مُغنى اللَّبیب عن کتب الاعاریب، 280/1.
13- طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تأویل القرآن، 661/12.
14- زمخشرى خوارزمى، محمود بن عمر، الکشّاف، ریاض، مکتبة العبیکان، 415/6.
15- طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، 526/10
16- فخر رازى، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت - دار احیاء التُّراث العربى، 60/16.
17- بنت الشّاطى، عایشه عبدالرحمن، التفسیر البیانى للقرآن الکریم، مصر، دار المعارف، 96/1.
18- همان، 97/1.
19- فخر رازى، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، 111/18
20- طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، 222/3.
21- مصطفوى، سید حسن، التحقیق فى کلمات القرآن کریم، 114/13
22- جوادى آملى، عبداللَّه، صهباى تسنیم: تفسیر سوره هود - آیههاى 1384/7/1 40-35
23- طباطبایى، سیّد محمّد حسین، المیزان، 305/14.
نظری ثبت نشده است.
نظر شما ثبت شد و بعد از تائید داوران بر روی سایت قرار می گیرد.