«حَلّاف» : در متن آمده است.توضیح : ریشه‌شناسی و ساخت واژه
«حَلّاف» صیغه مبالغه از ریشه ثلاثی «حَلَفَ» (باب فَعَلَ – یَفعَلُ) است که در اصل به معنای سوگند خوردن است. این واژه بر وزن «فَعّال» آمده و دلالت بر کثرت و عادت در عمل دارد، یعنی کسی که بسیار و پیوسته سوگند می‌خورد.

ابن فارس در مقاییس اللّغة می‌نویسد:
«الحاء واللام والفاء أصل یدل على قَسَمٍ وحَبْسٍ وشِدّةٍ»،
این ریشه بر سوگند، محکم بستن و شدت دلالت دارد.

راغب اصفهانی در مفردات تصریح می‌کند که:
«الحلف: توکید الأمر المحلوف علیه بذکر شیء معظم عند المحلوف له أو علیه»،
یعنی سوگند، تأکید بر یک امر با یادکرد چیزی بزرگ نزد مخاطب است. در ادامه می‌افزاید:
«الحَلْفُ هو القسم المؤکَّد، سمّی بذلک لأنه یَحلّ فی قلب الحالف، أی یثبت فیه»،
اشاره به آن دارد که سوگند در دل سوگند‌خورنده استقرار می‌یابد و از جدیت و باور برآمده است.

بنابراین، «حَلّاف» به کسی اطلاق می‌شود که از سوگند به‌صورت افراطی، متظاهرانه یا فریبکارانه استفاده می‌کند، بی‌آنکه لزوماً به حقیقت یا تعهدی پایبند باشد.

کاربرد قرآنی
واژه «حَلّاف» تنها یک بار در قرآن کریم آمده است:
﴿وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ﴾ (القلم: 10)
و از هر بسیار سوگندخور خوار و پست اطاعت مکن.

این آیه بخشی از سیاقی اخلاقی و اجتماعی در آغاز سوره قلم است که در آن خداوند به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هشدار می‌دهد از اطاعت افرادی با صفات فاسد و منحط بپرهیزد. صفت «حَلّاف» با «مَهین» (پست و خوار) همراه آمده است تا نشان دهد که کثرت سوگند نشانه‌ای از ضعف شخصیت، فریبکاری و بی‌ارزشی درونی است.

تحلیل معنایی و بلاغی
«حَلّاف» در سیاق آیه ۱۰ سوره قلم همراه با اوصاف دیگری چون «هِمّاز»، «مَشّاءٍ بِنَمیم»، «مَنّاعٍ للخیْر»، «مُعْتَدٍ أثیم»، «عُتُلٍّ زنیم» آمده که همگی بیانگر شخصیتی فرومایه، دروغ‌گو، تهمت‌زن، مانع خیر و فاسد اخلاقی است.

ترکیب بلاغی «کلَّ حَلّافٍ مَهین» با تأکید بر صیغه مبالغه و همراهی با صفت ذمّ (مَهین)، شخصیتی را تصویر می‌کند که از سوگند استفاده ابزاری و فریبنده می‌کند. این کاربرد مکرر از نام خدا یا سوگند دینی، به جای آنکه نشانه ایمان باشد، نشانه بی‌ایمانی و پستی اخلاقی است.

نگاه قرآنی به ریشه «حَ لَ فَ»
در آیات مختلف، مشتقات ریشه «حَ لَ فَ» غالباً با بار منفی به کار رفته‌اند، مگر آنجا که خداوند خود به چیزی سوگند می‌خورد (مانند: وَالفَجرِ، وَالضُّحى، وَالتِّین...) که برای تأکید بر عظمت و حقانیت است.
نمونه‌هایی از کاربردهای منفی سوگند در قرآن:

 وَیَحْلِفُونَ عَلَى الْکَذِبِ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (المجادلة: 14)
با اینکه می‌دانند، به دروغ سوگند می‌خورند.

 اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً (المجادلة: 16)
سوگندهای خود را سپر (در برابر حق) قرار دادند.

 یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ (التوبة: 96)
به شما سوگند می‌خورند تا از آنان راضی شوید.
این موارد نشان می‌دهد که در فضای قرآنی، فراوان‌سوگند خوردن با بی‌صداقتی، نفاق، فریب و نقض عهد پیوند دارد.

زمینه فرهنگی و تاریخی
در فرهنگ عرب جاهلی، سوگند ابزاری برای تأکید بر صداقت بود و غالباً جنبه دفاعی یا تعهدآور داشت. اما با گذر زمان، این ابزار به دست اهل فریب، دروغ و نفاق افتاد که برای فریب مخاطب، مرتب و بی‌محابا سوگند می‌خوردند.
قرآن با آوردن «حَلّاف» در کنار «مَهین» به این تغییر کارکرد اشاره دارد:
کسی که زیاد سوگند می‌خورد، در حقیقت انسان بی‌اعتباری است که برای جلب اعتماد دروغین، دست به تحقیر نام خدا می‌زند.

مصادیق قرآنی «حَلّاف»
قرآن، گروه‌هایی از انسان‌ها را تصویر می‌کند که با زیاده‌روی در سوگند، مصداقی برای «حَلّاف» به شمار می‌آیند:
منافقان سیاسی و اجتماعی:
یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمْ یَقُولُوا... (التوبة: 74)
یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ (التوبة: 96)
دروغ‌گویان و تهمت‌زنندگان که با زبان خود، حق را می‌پوشانند و دروغ را به حقیقت می‌آرایند.
در سنت نبوی و فضای مکّه نیز، افراد ثروتمند و ذی‌نفوذی وجود داشتند که با فریب‌کاری، اطراف پیامبر را پر می‌کردند و برای اثبات صداقت خود، پیوسته قسم می‌خوردند.

احکام و پیامدهای قرآنی
 نهی صریح از اطاعت حَلّاف:
«وَلَا تُطِعْ...» (القلم: 10) نشان می‌دهد که پیروی از چنین افرادی، خطرناک و خلاف هدایت الهی است.
 بی‌اعتمادی به کثرت سوگند:
تکرار سوگند نشانه‌ی صداقت نیست، بلکه گاه نشانه‌ی پنهان‌کاری، فریب یا بی‌اعتمادی به خود است.

 پستی روح و تحقیر نام خدا:
حَلّاف با زیاده‌روی در سوگند، حرمت نام خدا را می‌شکند و اعتماد عمومی را خدشه‌دار می‌کند.

جمع‌بندی
«حَلّاف» در قرآن، تنها در آیه ۱۰ سوره قلم آمده، اما ریشه مفهومی آن در سراسر قرآن در صفات منافقان، دروغ‌گویان، و اهل فریب تکرار شده است. این واژه نشان‌دهنده شخصی است که به دلیل ضعف شخصیت، فقدان صداقت و میل به فریب دیگران، به صورت افراطی و ابزاری سوگند می‌خورد.
از دید قرآن، چنین فردی نه‌تنها شایسته اطاعت نیست، بلکه باید از او دوری کرد، چرا که خوار، بی‌ارزش، فریبکار، و در خدمت منافع باطل است. این هشدار اخلاقی، نه فقط در زمان پیامبر، بلکه برای هر عصر و جامعه‌ای کاربرد دارد.

«زَنیم» : در متن آمده است.توضیح :  تحلیل ریشه‌شناسی، معنایی و بلاغی
واژه «زَنیم» از واژگان نادر قرآن کریم است که تنها یک‌بار در آیه ۱۳ سوره قلم به‌کار رفته و با بار معنایی بسیار سنگین، در اوج ساختار نکوهش و مذمت به‌کار رفته است. بررسی دقیق این واژه از منظر ریشه‌شناسی، صرف‌شناسی، لغت‌شناسی، بلاغت، و سیاق قرآنی نشان می‌دهد که «زَنیم» اشاره به فردی دارد که با وجود ظاهر انتساب به قبیله یا گروهی، در باطن فاقد اصالت، پیوند خویشاوندی و مقبولیت اجتماعی است و همچون زائده‌ای طردشدنی به اجتماع تحمیل شده است. این واژه در بافت آیه نه‌تنها به توصیف شخصی خاص در صدر اسلام می‌پردازد، بلکه الگویی از لئامت، بی‌ریشگی، و فساد شخصیتی ارائه می‌دهد و از این جهت جایگاه ویژه‌ای در نظام معنایی قرآن می‌یابد.

۱. جایگاه و ساختار نحوی واژه در قرآن
واژه «زَنیم» تنها یک‌بار در قرآن، در آیه زیر آمده است:

﴿عُتُلٍّ بَعْدَ ذَٰلِکَ زَنِیمٍ﴾ (قلم، ۶۸:۱۳)
«خشن و بی‌رحم، و پس از آن همه [صفات]، زنیم است.»
این آیه در ادامه توصیف شخصیتی است که به صفاتی چون «هماز»، «مشاء بنمیم»، «منّاع للخیر»، «معتد»، و «أثیم» متصف شده است. واژگان «عُتُلّ» و «زَنیم» در انتهای این فهرست، نقش تأکیدی و جمع‌بندی دارند.
از نظر نحوی، «زَنیم» بدل از «عُتُلّ» یا صفتی است که بر شدت نکوهش دلالت می‌کند. تعبیر «بَعْدَ ذَٰلِکَ» نیز از نظر بلاغی نشان می‌دهد که آنچه پس از آن می‌آید، مرحله‌ای فراتر یا غایتِ قبح و پلیدی است.

۲. صرف‌شناسی و اشتقاق واژه
واژه «زَنیم» بر وزن «فَعیل» است که می‌تواند دلالت بر صفت مشبهه (ثبات در صفت) یا اسم مفعول داشته باشد.
اگر صفت مشبهه باشد، به معنای کسی است که دارای صفت زنم است؛ یعنی الصاق‌شده، زائده، و تحمیل‌شده بر جماعت.
اگر اسم مفعول باشد، به معنای کسی است که به قوم یا جماعتی ملحق شده، بی‌آن‌که تعلقی واقعی و اصیل به آن داشته باشد.

۳. ریشه‌شناسی واژه «زَنیم»
این واژه از ریشه ثلاثی «زَ ‌نَ ‌مَ» گرفته شده که در زبان عربی معانی خاصی دارد. کاربردهای ریشه «زَنَمَ» در لغت به این شرح است:
 زَنَمَ الشاة: زائده‌ای گوشتی است که در کنار گوش یا گردن گوسفند آویزان است؛ چیزی زشت و اضافی.
 زَنَمَ الشیءَ على الشیءِ: چیزی را به چیز دیگر چسباندن و الصاق کردن.
 زَنیم: از منظر مجازی، به فردی گفته می‌شود که نَسَب او به‌ زور و جعلی به قبیله‌ای الصاق شده، بی‌آن‌که پیوند خونی یا ریشه‌دار داشته باشد.

۴. اقوال لغویون و مفسران درباره «زَنیم»
مطابق آثار معتبر لغوی و تفسیری، معانی گوناگونی برای واژه «زَنیم» گزارش شده است:

الف. لغت‌نامه‌ها:
 خلیل بن أحمد (العین): زنیم کسی است که در نسب او طعن باشد؛ او را به قومی الصاق کرده‌اند و از آنان نیست.
 جوهری (الصحاح): زنیم به‌معنای ملحق‌شده است؛ نه از اصل قبیله، بلکه الصاقی.
 ابن‌سیده (المحکم): زنیم، مردی است که او را به‌نسبی منتسب کرده‌اند و او از آن قوم نیست؛ ملحق، نه اصیل.
 ازهری (تهذیب): زنیم کسی است که پیوند اجتماعی او جعلی یا تحمیلی است.

ب. اقوال مفسران:
 زمخشری (الکشاف): زنیم کسی است که با نسبت جعلی به قبیله‌ای نسبت داده شده و این نَسَب دروغین، همچون زائده‌ای بر تن اوست.
 طبرسی (مجمع‌البیان): زنیم یعنی کسی که اصل و ریشه‌ای ندارد و نسبش مشخص نیست.
 فخر رازی: تأکید دارد که «زنیم» اشاره به نَسَب مشکوک دارد و بی‌ریشگی شخص، در اخلاق و گفتار او اثر می‌گذارد.
۵. تحلیل بلاغی و سیاقی
در این آیه، از سبک بلاغیِ تصعید و شدت تدریجی بهره‌گیری شده است؛ یعنی صفات از ظاهری‌ترین (غیبت و بدگویی) به درونی‌ترین و پست‌ترین حالات انسانی (بی‌رحمی و بی‌اصالتی) می‌رسد. «زَنیم» آخرین صفت است؛ یعنی پایین‌ترین رتبه انسانیت، کسی که نه‌تنها خشن، متعدی، و فاسق است، بلکه از نظر هویتی و اصالت اجتماعی نیز بی‌ریشه است. در نثر عربی، آوردن صفت نهایی با تنوین، نوعی تحقیر نیز دارد.

۶. جمع‌بندی نهایی و تعریف پیشنهادی
زنیم در سیاق قرآنی، واژه‌ای نادر ولی بسیار پرمعناست که در یک کلمه، تحقیر اجتماعی، اخلاقی، و هویتی را توأمان دربردارد. این واژه در آیه ۱۳ سوره قلم، به کسی اطلاق شده که:

 از نظر نَسَب و قبیله‌ای، فاقد اصالت و الصاق‌شده به قوم است؛
 زائده‌ای ناپسند در اجتماع و همچون وصله‌ای ناجور است؛
 بی‌ریشه، طردشده، و فاقد هرگونه وابستگی حقیقی است؛
 رفتارهایش (فحاشی، خشونت، منع خیر) نیز ثمره همین بی‌ریشگی وجودی اوست؛
 و در نهایت، «زنیم» تصویری از انسانی مطرود، نفرت‌انگیز و خالی از کرامت انسانی است.

«إفک» : در متن آمده است.توضیح : إفک: دروغی که حقیقت را واژگون می‌کند
۱. ریشه‌شناسی و تحلیل لغوی
واژه «إِفْک» (به کسر همزه و سکون فاء) مصدر ثلاثی مجرد از ریشه «أفکَ - یأفِکُ - إفکاً» است. و از لحاظ ریشه‌شناسی، بر مفهومی دلالت دارد که جوهره آن «برگرداندن»، «دگرگون ساختن»، «انحراف از مسیر حقیقت» و در نهایت «دروغ‌سازی» است. در لغت‌نامه‌های معتبر عربی، این واژه چنین تحلیل شده است:
راغب اصفهانی در مفردات‌الفاظ قرآن می‌نویسد:
«الإفک: هو صَرف الشیءِ عن وجهه»؛ یعنی برگرداندن چیز از مسیر اصلی‌اش. و در ادامه می‌افزاید: «کل ما یُقلب من الحق إلى الباطل فهو إفک»؛ هر چیزی که از حق به سوی باطل وارونه شود، افک است.
 ابن‌منظور در لسان العرب می‌نویسد:
«أفَکهُ یَأفِکُهُ إفکاً، إذا صرفه عن الشیء و قلّبه»؛ کسی را از راهی بازگرداندن و او را منحرف کردن.
 زمخشری در اساس‌البلاغه آورده است:
افک، نوعی دروغ بزرگ و برساخته است که با قلب حقیقت، انسان را فریب می‌دهد.
 طریحی در مجمع‌البحرین می‌نویسد:
«الإفک أبلغ الکذب»، افک شدیدترین و پرمکرترین گونه دروغ است.

در نتیجه، افک تنها یک دروغ ساده نیست، بلکه برساخته‌ای آگاهانه، نظام‌مند، و انحرافی از حقیقت است؛ نوعی جعل و تحریف آگاهانه که ساختاری پیچیده دارد. به عبارت دیگر«افک» دلالت بر تغییری دارد که حقیقت یک پدیده را از جایگاه اصیل خود به سوی دروغ، باطل و کژی منحرف می‌سازد. به همین جهت، به دروغ و تهمت‌های بزرگ نیز «افک» گفته می‌شود.

۲. کاربرد قرآنی واژه «إفک»
واژه «إفک» و مشتقات آن، در آیات مختلفی از قرآن کریم آمده است که هم بار معنایی دقیق آن را آشکار می‌کند و هم نشان می‌دهد قرآن با چه دقتی این مفهوم را در بسترهای گوناگون به کار گرفته است.

۲.۱. افک به معنای دروغ بزرگ و تهمت سازمان‌یافته
﴿إِنَّ الَّذِینَ جَاءُوا بِالإِفْکِ عُصْبَةٌ مِّنکُمْ﴾ (نور/۱۱)
«بی‌گمان کسانی که این دروغ بزرگ (افک) را ساختند، گروهی از خود شما بودند.»
این آیه آغازگر «آیات افک» است که به داستان تهمت ناروا به یکی از همسران پیامبر اشاره دارد. افک در این آیه، افترا و دروغی نظام‌یافته است که توسط یک «عصبه» یعنی حلقه‌ای از منافقان به قصد تخریب حیثیت اجتماعی و ایجاد فتنه در جامعه صورت گرفت.

۲.۲. افک به معنای برگرداندن از حقیقت (تحریف فکری)
﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِکَنَا عَنْ آلِهَتِنَا﴾ (احقاف/۲۲)
«گفتند: آیا آمده‌ای تا ما را از خدایانمان بازگردانی؟»
در این آیه، کافران افک را به معنای «برگرداندن از عقیده» به کار برده‌اند. این نشان می‌دهد افک می‌تواند در سطح باور و اعتقاد نیز تحقق یابد: تحریف ایدئولوژیک و عقیدتی.

۲.۳. افک در ساخت دروغ‌های جادویی
﴿فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ﴾ (اعراف/۱۱۷)
«عصا، آن‌چه آنان به دروغ می‌ساختند را بلعید.»
در این آیه، افک به «دروغ‌سازی ساحران» درباره معجزات و فریب مردم اشاره دارد؛ جایی که دروغ با پوشش «فنون و نمایش» عرضه می‌شود.

۲.۴. افاک: دروغ‌پرداز حرفه‌ای
﴿وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ﴾ (جاثیه/۷)
«وای بر هر دروغ‌پرداز گناه‌پیشه.»

«أفّاک» صیغه مبالغه است؛ کسی که در دروغ‌ سازی استاد است. أفّاک نه تنها دروغ می‌گوید، بلکه دروغ را می‌پرورد، مهندسی می‌کند و آن را به نظام فکری جامعه تزریق می‌کند.

۲.۵. افک در انحراف فطری از حق
﴿یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ﴾ (ذاریات/۹)
«از آن (حق) روی‌گردان می‌شود کسی که از قبل منحرف گشته است.»
در این‌جا افک در بستر روانی و فطری معنا می‌یابد؛ کسی که حقیقت را نمی‌پذیرد، گویی که در ذات و فطرت خود از حق منحرف شده است.

۲.۶. مؤتفکات:
جامعه‌های واژگون شده
﴿وَالْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوَى﴾ (نجم/۵۳)
«و شهرهای زیر و رو شده (قوم لوط) را در هم کوبید.»
«مؤتفکه» از همان ریشه افک است؛ جامعه‌ای که ساختار اخلاقی، اعتقادی و رفتاری‌اش وارونه گشته، و مستوجب عذاب الهی شده است.

۳. افک در جامعه: تحلیلی اجتماعی و اخلاقی
در جامعه، افک نه فقط در سطح فردی که در سطوح جمعی، رسانه‌ای، سیاسی و فرهنگی نیز بروز می‌کند. چند ویژگی افک اجتماعی از نگاه قرآن عبارت‌اند از:

 ساختارمند بودن:
افک معمولاً از سوی گروهی (عُصبه) و با نقشه قبلی شکل می‌گیرد.
 هدفمندی:
هدف افک، تخریب شخصیت، ایجاد فتنه، تضعیف اعتماد عمومی و فروپاشی نظام اخلاقی جامعه است.
 زیرکی در پوشش:
افک اغلب با ظاهری حق‌به‌جانب، تحت عنوان نصیحت، خبر، نقل قول یا حتی تفسیر عرضه می‌شود.
 ضربه‌زننده به امنیت روانی جامعه:
افک باعث سوءظن، آشفتگی روانی، انشقاق اجتماعی و فروپاشی بنیان اعتماد عمومی می‌شود.

۴. خطرات بی‌توجهی به افک
بی‌تفاوتی نسبت به افک، پیامدهایی سهمگین دارد:

 تضعیف عدالت اجتماعی:
افک با دروغ‌سازی، جای حق و باطل را عوض می‌کند و عدالت را قربانی می‌سازد.

 سقوط اخلاقی:
جامعه‌ای که افک در آن رایج شود، ارزش‌های اخلاقی چون صداقت، انصاف، و پاکدامنی در آن بی‌ارزش می‌شود.

 زمینه‌سازی برای نفاق و فتنه:
چنان‌که در ماجرای افک، منافقان بودند که آتش شایعه را شعله‌ور کردند.

 خشم الهی و عذاب اجتماعی:
همان‌گونه که مؤتفکات (شهرهای واژگون شده ی قوم لوط) با افساد ساختاری و دروغ و انحراف، مستوجب عذاب شدند و شهرشان زیر و رو شد

5. تفاوت « إفک» و «کذب»
تفاوت معنایی «إفک» و «کذب» در قرآن کریم در نوع، شدت و هدف دروغ نهفته است. «کِذب» واژه‌ای عام برای هر نوع سخن یا ادعای نادرستی است که با واقعیت مطابقت ندارد و ممکن است کوچک یا بزرگ، فردی یا جمعی، آگاهانه یا ناآگاهانه باشد. در مقابل، «إفک» نوعی دروغ خاص، بزرگ و ساختگی است که با قصد قلب حقیقت، تحریف واقعیت و فریب دیگران به کار می‌رود و معمولاً با پیامدهای سنگین اجتماعی یا اعتقادی همراه است. به بیان دیگر، «إفک» نوعی «کذب» است، اما نه هر «کذبی» را می‌توان «إفک» نامید؛ زیرا «إفک» بار معنایی شدیدتر، ساختاریافته‌تر و هدف‌مندتری دارد. برای مثال، نسبت دادن افترا به همسر پیامبر (ص) در سوره نور، یا نسبت دادن فرزند به خدا در سوره صافات، از مصادیق «إفک عظیم» است که نشان‌دهنده دروغ‌هایی با نیت تحریف دین و تخریب چهره‌های محوری جامعه ایمانی است؛ در حالی‌که «کذب» می‌تواند صرفاً تکذیب آیات الهی یا انکار حقیقت باشد، بی‌آن‌که لزوماً ساختاریافته یا افتراآمیز باشد. بنابراین، تفاوت این دو در شدت، ساختار و نیت دروغ نهفته است.

6. نتیجه و جمع‌بندی
«إفک» در قرآن، نه فقط یک دروغ ساده، بلکه انحراف نظام‌مند، انکار حقیقت، و تحریف آگاهانه در سطح فکر، باور، گفتار و اجتماع است. قرآن با لحنی هشداردهنده، افک را تهدیدی برای جان و ایمان و انسجام جامعه می‌داند.
ماجرای افک در سوره نور، تنها گزارش یک حادثه تاریخی نیست؛ بلکه نقشه راهی قرآنی برای مواجهه با شایعه، تهمت و تخریب رسانه‌ای است. قرآن با شفافیت، مؤمنان را به هوشیاری، پرهیز از گمان بد، توقف در برابر شایعات، و جست‌وجوی عدالت فرا می‌خواند.
بی‌تفاوتی نسبت به افک، بی‌تفاوتی به حقیقت است؛ و جامعه‌ای که در برابر افک ایستادگی نکند، دیر یا زود خود قربانی آن خواهد شد.

«رَجْمًا بِالْغَیْبِ» : در متن آمده است.توضیح : در آیه ۲۲ سوره کهف، تعبیر «رَجْمًا بِالْغَیْبِ» به‌کار رفته که در آن، واژه «رجم» معنایی کاملاً متفاوت از کاربردهای پیشین خود در قرآن یافته و به صورت استعاری به‌کار رفته است. در این آیه، خداوند پس از بیان اختلاف مردم درباره تعداد اصحاب کهف، می‌فرماید: «یَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ ... رَجْمًا بِالْغَیْبِ» یعنی «می‌گویند [آنان] سه نفر بودند و چهارمین‌شان سگشان بود... این سخن را از روی حدس و گمان در غیب می‌زنند». در اینجا، «رجم» دیگر به معنای فیزیکی «پرتاب سنگ» نیست، بلکه به صورت مجازی و بلاغی به‌معنای گمان‌زنی بی‌اساس و سخن گفتن بدون علم آمده است. این توسعه معنایی از آنجا ناشی شده که «رجم» در اصل کنشی خشونت‌آمیز، بدون دقت و بر پایه تعصب و طرد است، و در این آیه نیز گمانه‌زنی‌هایی که درباره تعداد اصحاب کهف مطرح می‌شود، بی‌اساس، بدون استناد و صرفاً بر پایه حدس هستند؛ همان‌گونه که پرتاب سنگ، کور و بی‌هدف است. بنابراین، «رَجْمًا بِالْغَیْبِ» نوعی توصیف دقیق از گفتار بی‌پشتوانه‌ای است که برخاسته از جهل نسبت به امور غیبی است. این کاربرد نشان می‌دهد که قرآن از «رجم» نه فقط برای بیان طرد و تهدید، بلکه به‌شکلی استعاری برای نقد گمان‌پردازی‌های غیرمستند نیز بهره برده است؛ و این نکته، عمق و ظرافت معنایی واژه را در بافت قرآنی نشان می‌دهد.

«رجم» : در متن آمده است.توضیح : ۱. ریشه‌شناسی واژه
«رجم» واژه‌ای عربی است که از ریشه «ر-ج-م» مشتق شده و در لغت به معنای پرتاب کردن، افکندن، سنگ انداختن و نیز طرد و دور ساختن آمده است. ابن‌منظور در لسان العرب، «الرَّجمُ» را به معنای «الطرد و الشتم و القتل» می‌داند، اما در عین حال به کاربرد اصلی آن یعنی «پرتاب سنگ» نیز اشاره دارد. در فرهنگ استعمال عرب جاهلی، رجم به‌ویژه در زمینه اخراج و طرد نمادین فرد از اجتماع به‌کار می‌رفت و پرتاب سنگ نوعی ابزار برای بیرون راندن شخص تلقی می‌شد، نه لزوماً کشتن او.

۲. بسامد و مواضع قرآنی
واژه «رجم» و مشتقات آن ۱۲ بار در قرآن کریم به‌کار رفته است که در ۱۱ مورد آن به معنای «راندن، طرد کردن، تهدید، تنفر و اخراج» آمده و تنها در یک مورد به معنای «سخن بدون علم، گمانه‌زنی» است:

آیات دارای معنای طرد و تهدید با سنگ:
✅ هود/91: «وَ لَوْ لا رَهْطُکَ لَرَجَمْناکَ»
✅ مریم/46: «لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ»
✅ دخان/20: «أَنْ تَرْجُمُونِ»
✅ یس/18: «لَنَرْجُمَنَّکُمْ»
✅ کهف/20: «یَرْجُمُوکُمْ»
✅ شعراء/116: «لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ»
✅ حجر/34 و ص/77: «فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ»
✅ تکویر/25: «قَوْلِ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ»
✅ ملک/5: «رُجُوماً لِلشَّیَاطِینِ»
✅ حجر/17: «شَیْطَانٍ رَجِیمٍ»

تنها آیه با معنای گمان بی‌دلیل:
✅ کهف/22: «رَجْمًا بِالْغَیْبِ» (یعنی سخنی بی‌سند و گمانه‌زنی بدون علم)

۳. تحلیل معنایی واژه در قرآن
تمام کاربردهای واژه «رجم» در قرآن، جز یک مورد (کهف/۲۲)، به معنای تهدید، طرد، اخراج یا ابراز نفرت و انزجار از شخص یا گروهی است. در هیچ‌یک از این آیات، واژه «رجم» به معنای فقهی «سنگسار تا مرگ» نیامده است.

این واژه همواره از زبان مخالفان پیامبران به‌کار رفته است:
✅ مردم عاد و ثمود تهدید به رجم می‌کنند.
✅ قوم نوح و شعیب از «رجم» به‌عنوان ابزاری برای تهدید پیامبران استفاده می‌کنند.
✅ در داستان حضرت ابراهیم نیز، پدر او او را با عبارت «لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ» تهدید به طرد می‌کند.
✅ شیطان «رجیم» خوانده می‌شود، یعنی «رانده‌شده».
✅ همچنین کاربرد «رجم» در مورد شیاطین (ملک/۵ و حجر/۱۷) نیز طرد شدن آن‌ها از فضای آسمانی را نشان می‌دهد.

۴. بُعد تاریخی و فرهنگی واژه در عصر نزول
در فرهنگ عرب جاهلی، «رجم» به‌طور معمول شیوه‌ای از تحقیر و طرد بود. چنان‌که در ماجرای پیامبر اکرم (ص) در شهر طائف، مردم و کودکان تحریک شدند تا او را با پرتاب سنگ مجروح کرده و از شهر بیرون کنند. در این حادثه، هدف نه کشتن پیامبر، بلکه بیرون راندن او با توهین و تحقیر بود. این سنت فرهنگی به خوبی با کاربرد قرآنی واژه رجم سازگار است.

۵. تحلیل آیه کهف/۲۲ و گسترش معنایی واژه
در آیه کهف/۲۲ تعبیر «رَجْمًا بِالْغَیْبِ» به‌کار رفته که در اینجا «رجم» معنای گمان‌زنی بدون علم می‌دهد. از آنجا که در فضای فکری عربی، پرتاب سنگ به‌صورت نمادین نشانه تخمین و برخورد غیرمستند نیز بوده، این کاربرد یک گسترش استعاری از معنای اصلی «رجم» است و باز هم ارتباطی با «سنگسار» به معنای فقهی ندارد.

۶. فقدان حکم رجم در قرآن
با وجود شهرت حکم «سنگسار زناکار محصن» در منابع فقهی، هیچ‌یک از آیات قرآن کریم چنین حکمی را تأیید یا بیان نمی‌کند. حکم زنا در قرآن در آیه نور/۲ آمده که کیفر آن «صد تازیانه» برای زن و مرد زناکار است. اگر قرآن رجم را به‌معنای سنگسار فقهی می‌خواست بیان کند، آن را به صراحت در این آیه یا دیگر آیات بیان می‌کرد، اما چنین نکرده است.

تمام تهدیدهای به «رجم» در قرآن، یا از زبان کفار و مشرکان علیه پیامبران است، یا در زمینه طرد شیاطین، و به هیچ عنوان از زبان خداوند یا پیامبر اسلام به‌صورت فرمان اجرایی صادر نشده است.

۷. نتیجه‌گیری نهایی
بر پایه تحلیل آیات قرآن، واژه «رجم» در قرآن هرگز به معنای «سنگسار به‌عنوان حکم شرعی» نیامده است، بلکه در همه موارد:

✅ نشانه‌ای از طرد، تنفر، اخراج و تهدید است،
✅ ازسوی مخالفان انبیاء و طاغیان بیان شده،
✅ ومعنای اصلی آن با زمینه فرهنگی عصر نزول نیز همخوانی دارد.

در نتیجه، ریشه «رجم» در قرآن به معنای طرد کردن با پرتاب سنگ (نه کشتن با آن) و نیز گمانه‌زنی بی‌پایه است و این واژه به‌هیچ‌وجه مبنای قرآنی برای اثبات «رجم» به‌عنوان حد شرعی محسوب نمی‌شود.

«القارِعَة» : در متن آمده است.توضیح : ریشه‌شناسی و معناشناسی:
«قارِعَة» واژه‌ای مؤنث از مادّه «قَرَع» (بر وزن فرع) است که در اصل به معنای کوبیدن شدید و پرصدای چیزی بر چیزی دیگر آمده است، به‌گونه‌ای که اثر آن ضربه در جسم و جان باقی می‌ماند. از همین ریشه است واژه‌هایی چون «مِقْرَعَة» برای تازیانه یا چکش، که ابزارهایی هستند برای کوبیدن، و نیز «اِقْراع» به معنای قرعه‌زنی، که در آن کوبیدن و برخورد، مفهوم کنایی دارد. خود ریشه «قَرَع» اشاره به تلاقی سخت و اصابت شدید دارد؛ خواه در سطح فیزیکی، مانند ضربه، و خواه در سطح روانی، مانند حادثه‌ای که دل‌ها را می‌کوبد.

تعریف قرآنی:
«قارعة» در زبان قرآن، اسمی است از اسمای قیامت؛ حادثه‌ای عظیم، سهمناک، و کوبنده که هم آسمان و زمین را در هم می‌ریزد، و هم دل‌های انسان‌ها را به لرزه درمی‌آورد. این واژه فقط یک بار در قرآن به‌صورت نام یک سوره (سوره ۱۰۱، القارعة) آمده و سه بار در همان سوره تکرار شده است:
«الْقَارِعَةُ ﴿۱﴾ مَا الْقَارِعَةُ ﴿۲﴾ وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ ﴿۳﴾»

ترکیب ویژه سه‌گانه «القارعة / ما القارعة / و ما أدرٰک ما القارعة» حاکی از هیبت عظیم و ناآشنایی بشر با ابعاد این رخداد کوبنده است. قرآن با این تکرار، هول قیامت را در جان مخاطب می‌کوبد، همان‌گونه که خود واقعه، جهانی را درمی‌کوبد.

تحلیل مفهومی:
قارعة نه صرفاً یک اتفاق، که پدیده‌ای کوبنده و شکننده بنیادهای هستی است. برخی مفسران، از جمله علامه طباطبایی، تأکید کرده‌اند که «قرع» نیازمند اعتماد زننده به تکیه‌گاهی است؛ یعنی این کوبش چنان قوی و سهمگین است که از قدرتی فراتر از طبیعت برمی‌خیزد و زمین و زمان را می‌لرزاند. در این معنا، «قارعه» حادثه‌ای است که با اتکاء به اراده الهی، جهان را دگرگون می‌کند.

به عبارت دیگر،«کلمه قارعة از ماده قرع است که به معنای زدن بسیار سختی است که احتیاج دارد زننده به جایی اعتماد کند، و این کلمه در عرف قرآن از اسمای قیامت است، زیرا دل‌ها را با فزع شدید و دشمنان خدا را با عذابش می‌کوبد.»
در ادامه‌ی سوره، مردم در آن روز، چون پروانگان پراکنده‌اند و کوه‌ها همچون پشم حلاجی‌شده درمی‌آیند:
«یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ﴿۴﴾ وَتَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ ﴿۵﴾»
این تصویر، نشان می‌دهد که قارعة هم بعد روانی دارد (وحشت و پراکندگی انسان‌ها) و هم بعد کیهانی (درهم‌شکستن کوه‌ها). به تعبیر دیگر، قارعة، زلزله‌ای نیست در زمین، بلکه زلزله‌ای است در حقیقت هستی و در ادراک انسان.

تأثیر و پیامد:
به‌سبب این ویژگی، قیامت را «قارعة» خوانده‌اند، چراکه دل‌های مردمان را با ترس و فزع در هم می‌کوبد، و شالوده زندگی ظاهری را از هم می‌پاشد. اما این کوبش، فقط برای کافران و غافلان هولناک است. اهل ایمان، به پشتوانه تقوا و اعمال صالح، از هول این روز در امان‌اند:
«فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ ﴿۶﴾ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ ﴿۷﴾»

جمع‌بندی:
«قارعة» در فرهنگ قرآنی، یکی از اسم‌های موقر قیامت است، با تأکیدی خاص بر بُعد کوبندگی، وحشت و درهم‌شکستگی نظام کهنه جهان و دل‌های غافل. این واژه هم در سطح صوتی و ساختاری، و هم در محتوا، سنگینی و شدت دارد. در ساختار آیات سوره قارعة، بار هولناک این مفهوم با تکرار، مبالغه، تصویرهای مهیب، و تقابل میان سرنوشت نیکان و بدان، بازتابی آشکار یافته است.

از این‌رو، «قارعة» را می‌توان این‌گونه تعریف کرد:
قارعة: نامی از نام‌های قیامت است؛ حادثه‌ای کوبنده، خیره‌کننده، و درهم‌شکن که دل‌ها را از وحشت می‌لرزاند و بنیادهای طبیعت را از هم می‌گسلد؛ و یادآور آن است که آدمی جز با تقوا و عمل صالح نمی‌تواند از لرزه‌های آن روز جان به در برد.

«دُهْن» : در متن آمده است.توضیح : ۱. ریشه‌شناسی و معنای لغوی واژه «دُهْن»
واژه «دُهْن» از ریشه ثلاثی «د- ه- ن» گرفته شده است. اصل این ریشه به معنای نرمی، لطافت و روانی است. اصلی‌ترین معنا و کاربرد آن، «روغن» است که به دلیل خاصیت نرم‌کنندگی، روانی و لطافت، چنین نام‌گذاری شده است. لغت‌شناسانی مانند ابن فارس و خلیل بن احمد، این واژه را دال بر سهولت، لطافت، تساهل و نرمی دانسته‌اند. از مشتقات این ریشه، معنای «ادهان» یعنی نرمی به خرج دادن، چرب‌زبانی، مدارا، سازش، پنهان‌کاری، و حتی ترک امور مهم، به‌دست آمده است. در برخی تعبیرات عربی، «دهن الرأس» یا «دهنه بالدهان» به معنای چرب کردن سر برای فریب دادن یا ساده‌لوح پنداشتن مخاطب آمده است. بنابراین، حوزه معنایی واژه «دُهْن» از معنای مادی «روغن» آغاز می‌شود و به معانی مجازی گسترده‌تری چون نرمی در رفتار، مدارا در عقیده، فریب در گفتار، و انعطاف در اصول ختم می‌شود.

۲. کاربرد واژه «دُهْن» در قرآن
ماده «دهن» در قرآن کریم پنج بار با کاربردهای مختلف آمده است. در دو مورد، این واژه در معنای اصلی‌اش یعنی «روغن» به‌کار رفته است: در آیه ۲۰ سوره مؤمنون، از روغن زیتون یاد می‌شود که جنبه خوراکی و لطیف دارد، و در آیه ۳۷ سوره الرحمن، آسمان در قیامت به صورت بصری و استعاری به روغن (کالدُّهْن) تشبیه شده که نماد روانی، شفافیت و تغییر حالت است. اما سه کاربرد دیگر در حوزه رفتاری و اعتقادی قرار دارد.
در آیه ۸۱ سوره واقعه، از «مُدهِنون» سخن گفته شده است که به معنای کسانی است که در برابر حق، تساهل و سازش پیشه می‌کنند، یا از نفاق برخوردارند. اوج تحلیل مفهومی این واژه در آیه ۹ سوره قلم است که در آن فعل‌های «تُدْهِنُ» و «فَیُدْهِنُونَ» به کار رفته‌اند. مشرکان آرزو دارند که پیامبر با آن‌ها سازش نشان دهد، نرمش در عقیده و اصول دینی روا دارد، تا آنان نیز در ظاهر، همراهی و روی خوش نشان دهند. اما نیت نهایی آن‌ها، تضعیف دین توحیدی و تحریف آن است.

۳. تحلیل تفسیری «تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»
مفسران قرآن این عبارت را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند. عده‌ای آن را به معنای نرمی و مدارا دانسته‌اند، برخی آن را نفاق و فریب‌کاری تفسیر کرده‌اند، و گروهی نیز معتقدند این واژه به معنای تساهل در اصول دینی است که پیامبر باید از آن دوری کند. در سوره قلم، آیه «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» در سیاقی آمده که در آن پیامبر از اطاعت مکذّبان نهی شده است و این درخواست سازش‌گرایانه آنان نیز ادامه همان نهی به شمار می‌آید. مشرکان می‌خواستند تا پیامبر با انعطاف در دین، آنان را راضی سازد؛ در برابر، آنان نیز چهره‌ای دوستانه به خود گیرند.
در این تحلیل، «ادهان» نشان‌دهنده نرمش یا ترک استقامت در موضع حق است. اما قرآن به پیامبر دستور می‌دهد تا در برابر خواسته‌های باطل، سرسخت و استوار بماند و دچار «رُکون» نشود. «ترکن» که در آیه ۷۴ سوره اسراء آمده، به معنای مایل شدن همراه با آرامش به سوی باطل است و در واقع مرحله بعد از «ادهان» است. پس مداهنه مقدمه رکون است و نسبت میان این دو، عموم و خصوص مطلق است.

۴. قرینه‌ها و لوازم معنایی مداهنه
از آیات مرتبط در قرآن به‌روشنی می‌توان دریافت که مداهنه پیامبر با کافران، برابر با پذیرش افترا بر خداوند، دروغ بستن بر او، پذیرش آیین تحریف‌شده یهودیان و مسیحیان و پیروی از خواسته‌های نفسانی آنان است. در سوره بقره، آیه ۱۲۰، آمده است که یهودیان و نصاری از پیامبر راضی نخواهند شد، مگر آنکه از دین آنان پیروی کند. در همین آیه، پیروی از دین تحریف‌شده آنان معادل با پیروی از «أهواء» دانسته شده است، یعنی خواسته‌های نفسانی. این پیروی، همان سازش و تساهل عقیدتی است که در «تُدْهِنُ» تجسم یافته است.
بنابراین، از لوازم مداهنه پیامبر با اهل باطل، افترا بر خدا، ترک اصول دین، و نرم‌گرفتن در برابر حقایق مطلق است. از طرف دیگر، لوازم مداهنه مشرکان با پیامبر، ظاهر‌سازی، نیرنگ، و تلاش برای جذب پیامبر به جبهه کفر است.

۵. واژه‌ها و مفاهیم متضاد با «دُهْن»
در مقابل «مداهنه»، قرآن مفهوم «استقامت» را قرار داده است. عباراتی مانند «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ» (هود/۱۱۲) یا «فَلِذَٰلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ» (شوری/۱۵) نشان می‌دهند که خواست الهی از پیامبر، پایداری بر اصول دین و عدم تساهل با باطل است. مفهوم استقامت، نه‌تنها در برابر خواسته‌های دشمنان، بلکه در برابر جاذبه‌های نفسانی و اجتماعی نیز باید حفظ شود. بنابراین، استقامت در اصول عقیدتی، دقیقاً نقطه مقابل مداهنه است که تمایل، میل تدریجی، و در نهایت لغزش عقیدتی در آن نهفته است.

۶. تحلیل ساختاری و شواهد قرآنی
عبارت «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» در ساختار نحوی خود با آیاتی نظیر «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَمَا کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَوَاءً» (نساء/۸۹) و «وَدُّوا لَوْ یُضِلُّونَکُمْ» (آل‌عمران/۶۹) هم‌ساختار است. این گروه آیات، خواسته‌ها و آرزوهای کافران، اهل کتاب، و منافقان را بیان می‌کنند که همگی هدف‌شان سوق دادن مؤمنان به سمت کفر، گمراهی، یا افترا به خداست. این هم‌ساختاری نشان می‌دهد که مداهنه، از منظر قرآنی، نه یک رفتار اخلاقی مثبت یا گذرا، بلکه بخشی از پروژه باطل برای انحراف عقیدتی است که ریشه در کفر دارد.

۷. نتیجه‌گیری نهایی
با بررسی دقیق واژه «دُهْن» و مشتقات آن در قرآن، به‌ویژه در آیه «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»، روشن می‌شود که این واژه در شکل فعلی‌اش، حاکی از مفهوم تساهل و سازش در اصول دینی، نرمی ناپسند در برابر باطل، و گاه نشانه‌ای از ضعف عقیده یا نفاق است. مشرکان آرزو داشتند پیامبر از اصول دین توحیدی کوتاه بیاید و در برابر خدایانشان سازش کند. اما دین الهی، بر پایه خلوص، استقامت و عدم مداهنه در اصول استوار است. بنابراین، هر گونه نرمش در اصول دین، مداهنه‌ای است که خداوند به‌صراحت آن را نفی کرده است. پیامبر موظف است که در برابر جبهه کفر استقامت ورزد، و هر گونه تساهل و افترا، موجب سقوط در مسیر باطل خواهد شد.

«توکل» : در متن آمده است.توضیح : بررسی ریشه‌شناسی صرف، معناشناسی، کارکردها و ابعاد مفهومی
مقدمه
«توکل» یکی از مفاهیم بنیادین در قرآن کریم است که پیوندی وثیق با ایمان، بندگی و هدایت الهی دارد.
و یکی از شاخصه‌های مهم ایمان و از ویژگی‌های بارز پیامبران الهی به شمار می‌رود. در فرهنگ قرآنی، توکل نه صرفاً یک حالت روانی یا اخلاقی، بلکه امری وجودی و معرفتی است که در سطوح فردی، اجتماعی، سیاسی و ایمانی نقش‌آفرینی می‌کند. بررسی دقیق این واژه می‌تواند ما را به درکی ژرف‌تر از رابطه انسان با خدا در منظومه فکری قرآن برساند.

۱. ریشه‌شناسی و صرف‌شناسی واژه «توکل»
«توکل» مصدر باب تفعّل از ریشه ثلاثی «و-ک-ل» است. این ریشه در زبان عربی به معنای «سپردن کاری به دیگری با اعتماد» است. فعل «وَکَلَ» به معنای «واگذار کرد» و «اعتماد نمود» است و «وَکیل» به معنای کسی است که کار دیگری را بر عهده می‌گیرد.
در قرآن، مشتقات این ریشه در قالب‌های مختلفی آمده است، از جمله:
فعل مضارع: «یَتَوَکَّلُ»، «نَتَوَکَّلُ»
فعل امر: «تَوَکَّل»
مصدر: «تَوَکُّل»
اسم فاعل: «مُتَوَکِّل»
اسم: «وَکِیل»
صرف این ماده در باب تفعّل بار معنایی «اختیار با تأکید بر قصد و تکرار» دارد. بنابراین، «تَوَکُّل» به معنای سپردن آگاهانه و مستمر کار به خداوند همراه با اعتماد قلبی و تصمیم عقلانی است.

۲. تحلیل واژه‌شناسی و معنای قرآنی «توکل»
توکل در قرآن، مفهومی صرفاً ذهنی یا منفعلانه نیست، بلکه فرایندی فعال و ترکیبی از معرفت، اراده و عمل است. توکل به معنای «واگذاری امور به خداوند همراه با اعتماد کامل، پس از به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های عقل، تدبیر و کوشش» است. به‌بیان‌دیگر، توکل نه نفی تلاش، بلکه پیونددهنده تدبیر انسانی و تسلیم الهی است.

۳. موارد کاربرد و سیاق‌های قرآنی واژه توکل
در قرآن حدود ۷۰ مورد از مشتقات ریشه «وَ- کَ- لَ» آمده است. واژه «توکل» و مشتقات آن در آیات بسیاری در قالب توصیه، ستایش، وصف حال انبیا، مؤمنان و اولیاء، و نیز تبیین سنت الهی آمده است. نمونه‌هایی از سیاق‌های مهم قرآنی عبارت‌اند از:

۳.۱. توکل به عنوان وظیفه مؤمنان
وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (آل‌عمران: ۱۲۲)
در اینجا توکل، نشانه ایمان راستین دانسته شده است.

۳.۲. توکل پیامبران
*قَالَ یَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ * إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَرَبِّکُمْ (هود: ۹۳-۹۲)
توکل در این آیه نشانه قاطعیت، ثبات قدم، و اعتماد به حقانیت پیام الهی است.

۳.۳. توکل همراه با ایمان و تقوا
وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ (طلاق: ۳)
آیه، توکل را همراه با کفایت الهی و وعده‌ی گشایش می‌داند.

۳.۴. توکل همراه با بصیرت و عمل
فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ (آل‌عمران: ۱۵۹)
اینجا توکل پس از عزم می‌آید، که نشان از تقدم تدبیر و تصمیم‌گیری دارد.

۴. علل و زمینه‌های توکل
بر اساس آیات قرآن، مهم‌ترین علل توکل عبارت‌اند از:

ایمان به خداوند و ربوبیت او: ایمان موجب اعتماد به رب‌العالمین و واگذاری امور به او می‌شود.
معرفت به علم و قدرت خداوند: کسی که بداند خدا عالم مطلق و قادر مطلق است، توکل می‌کند.
تجربه یاری خداوند در سختی‌ها: بسیاری از مؤمنان، پس از مشاهده نصرت الهی، توکل بیشتری یافته‌اند.
ناتوانی انسان در مهار همه امور: درک محدودیت‌های بشری، انسان را به توکل بر ذات بی‌نیاز سوق می‌دهد.

۵. آثار و نتایج توکل
آثار توکل در قرآن بسیار است. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

۱. آرامش روانی و طمأنینه قلبی:
أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ (زمر: ۳۶)

۲. کفایت الهی و برطرف شدن نگرانی:
فَهُوَ حَسْبُهُ (طلاق: ۳)

۳. استقامت در برابر دشمنان:
فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ (یونس: ۸۴)

۴. تقویت قدرت تصمیم‌گیری پس از مشورت و عزم:
فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ (آل‌عمران: ۱۵۹)

۵. رهایی از وساوس شیطان و طغیان دشمنان:
إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (نحل: ۹۹)

۶. تفاوت توکل انبیا و توکل مؤمنان
توکل انبیا از سنخ معرفتی- وجودی است؛ یعنی مبتنی بر یقین شهودی و توحید خالص است، نه فقط اعتماد ایمانی. آنان در برابر تهدیدات، تنهایی‌ها و دشمنی‌ها، توکل را اساس حرکت قرار می‌دهند. به‌عنوان نمونه:

الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ (آل‌عمران: ۱۷۳)
در مقابل، توکل مؤمنان معمولاً متکی به ایمان غیبی و وعده‌های الهی است که در صورت رشد، می‌تواند به توکل انبیا نزدیک شود.

۷. نسبت توکل با مفاهیم دیگر
توکل در قرآن با مفاهیمی بنیادین ارتباطی وثیق و دوسویه دارد. این نسبت‌ها به‌خوبی در آیات قرآن بیان شده‌اند و نشان می‌دهند که توکل در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه در بستر ایمان، تقوا، یقین، صبر، عزم و مشورت معنا می‌یابد.

۷.۱. توکل و ایمان
ایمان پیش‌نیاز و پایه توکل است. کسی که به خداوند و ربوبیت او ایمان ندارد، هرگز نمی‌تواند امور خود را با اطمینان به او بسپارد.

وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ
و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.(آل‌عمران: ۱۲۲)

إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ ... فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا
اگر مؤمن هستید، پس تنها بر او توکل کنید.(یونس: ۸۴)

۷.۲. توکل و تقوا
تقوا بستری برای توکل است و قرآن می‌فرماید کسانی که تقوا پیشه می‌کنند، خداوند راه نجاتی برای آنان فراهم می‌کند و کفایت امورشان را بر عهده می‌گیرد.

وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا ... وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ
و هر کس از خدا پروا کند، خدا برای او راهی [برای بیرون‌شدن] قرار می‌دهد ... و هر کس بر خدا توکل کند، خدا برای او کافی است.(طلاق: ۲-۳)

۷.۳. توکل و یقین
توکل از شدت یقین به ربوبیت، قدرت، و علم خداوند نشئت می‌گیرد. این یقین موجب آرامش درونی و اعتماد کامل به پروردگار است.
الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ ... فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ
آنان که مردم به ایشان گفتند: مردم (دشمنان) علیه شما جمع شده‌اند، پس بترسید! اما این تهدید، ایمانشان را بیشتر کرد و گفتند: خدا برای ما کافی است و نیکو وکیلی است.(آل‌عمران: ۱۷۳)

۷.۴. توکل و صبر
صبر، ریشه و حافظ توکل است. در بسیاری از آیات، صبر و توکل با هم می‌آیند؛ چون صبر، توکل را مستحکم می‌سازد و توکل، صبر را پاداش می‌دهد.

وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ
چرا نباید بر خدا توکل کنیم، در حالی که ما را به راه‌هایمان هدایت کرده است؟ و یقیناً بر آزار شما صبر خواهیم کرد، و متوکلان باید تنها بر خدا توکل کنند.(ابراهیم: ۱۲)

۷.۵. توکل و عزم
توکل باید پس از تدبیر و تصمیم‌گیری جدی (عزم) صورت گیرد، نه پیش از آن. این ترتیب در قرآن به روشنی بیان شده است.
فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ
پس چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن.(آل‌عمران: ۱۵۹)

۷.۶. توکل و مشورت
مشورت از لوازم تدبیر و از مقدمات عزم است. خداوند به پیامبر فرمان می‌دهد که با مردم مشورت کن، سپس عزم کن، و آنگاه توکل نما.
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ ... وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ
و با آنان در کار مشورت کن؛ و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن.(آل‌عمران: ۱۵۹)

۸. جمع‌بندی نهایی
توکل در قرآن، مفهومی بنیادین، ژرف و چندلایه است که ابعاد گوناگون اخلاقی، معرفتی، رفتاری و حتی سیاسی را در بر می‌گیرد. این مفهوم الهی، نه نفی‌کننده‌ی تلاش و تدبیر، بلکه مکمل و متمم آن است؛ چرا که توکل راستین، اعتماد فعالانه و قلبی انسان مؤمن به خداوند است که پس از به‌کارگیری مشروع اسباب و مجاهدت انسانی، سرانجام و نتیجه را تنها از او می‌طلبد و دل خویش را به ربوبیت، علم، قدرت و حکمت مطلق او می‌سپارد. توکل در قرآن، در پیوندی ناگسستنی با ایمان، تقوا، صبر، یقین و عزم معنا می‌یابد و ثمره‌اش کفایت الهی، آرامش درونی، استقامت، هدایت و نصرت است. توکل پیامبران از سنخ یقین و تسلیم ناب است و توکل مؤمنان نیز، به‌تناسب معرفت و ایمانشان، در مسیر خلوص و عمق گام برمی‌دارد؛ چنان‌که هرچه شناخت انسان نسبت به ربوبیت و تدبیر خداوند فزون‌تر گردد، توکل او ناب‌تر، نافذتر و مؤثرتر خواهد بود.

«تَسْوِیل» : در متن آمده است.توضیح : تحلیل ریشه‌شناختی، معناشناختی و کاربرد قرآنی
۱. ریشه و ساخت صرفی واژه
واژه «تَسْوِیل» مصدر باب «تفعیل» از فعل «سَوَّلَ» و برگرفته از ریشۀ ثلاثی «س‌و‌ل» است. این ریشه در زبان عربی به معنای آرزو، خواهش و تمایل درونی آمده است (ازهری، ۱۳/۴۷؛ راغب، ص۴۳۷). ابن‌فارس نیز در «مقاییس‌اللغه» آن را به «استرخاء فی شیء» یعنی سستی و نرمی معنا کرده است (ابن فارس، ۳/۱۱۸).

ساخت «تفعیل» در این واژه دلالت بر عملی فرافکنی‌شده و تأثیرگذار بر دیگری دارد؛ بنابراین «تسویل» در بافت قرآنی به معنای زیبا جلوه‌دادن چیزی در ذهن و نفس انسان به‌گونه‌ای است که زشتی‌های آن ناپدید یا خوشایند جلوه می‌کند.

۲. معنای لغوی و اصطلاحی
«تسویل» در لغت به‌معنای تزیین، زیبا نشان‌دادن، نیکو جلوه‌دادن و مطلوب‌سازی ذهنی است، به‌ویژه نسبت به امری ناپسند یا ممنوع (راغب، ص۴۳۷؛ ابن‌منظور، ج۱۱، ص۳۵۰). راغب اصفهانی تصریح می‌کند که «تسویل» صرفاً زیبا کردن ظاهری نیست، بلکه ناظر به جلوه‌گری درونی و نفسانی است؛ یعنی نفس آدمی، زشتی را برای خود زیبا تصور می‌کند.

۳. تسویل در آیات قرآن
واژه «سَوَّلَ» و مشتقات آن در پنج موضع از قرآن کریم آمده‌اند:

یوسف/۱۸:
«بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً...»
یعقوب(ع) پس از مشاهده پیراهن خون‌آلود یوسف، دروغ برادران را رد کرده و می‌فرماید: بلکه نفس‌های شما کار ناپسندی را برایتان زیبا جلوه داد. این تسویل را نه از بیرون، بلکه از درون خود آنان (نفس‌هایشان) می‌داند.

یوسف/۸۳:
«بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً...»
مشابه آیه قبل، در ماجرای ناپدیدشدن بنیامین، یعقوب همان پاسخ را تکرار می‌کند. این تکرار، نشان‌دهنده ساختار نفسانی تکرارشونده در تسویل است.

طه/۹۶:
«کَذلِکَ سَوَّلَتْ لی‌ نَفْسی»
سامری پس از گوساله‌سازی و گمراهی بنی‌اسرائیل می‌گوید: نفس من این کار را برایم تسویل کرد. این تعبیر، فریب درونی و خودانگیخته نفس را نشان می‌دهد.

محمد/۲۵:
«الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى‌ لَهُم»
این‌بار عامل تسویل، شیطان است. او اعمال زشت را برای مرتدان زیبا جلوه داد و با آرزوهای دروغین، آنان را فریب داد.

طه/۳۶:
«قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسى»
در اینجا واژۀ «سُؤْل» (آرزو) به‌کار رفته که ریشۀ معنایی «سول» در آن حفظ شده است.

۴. تحلیل معنایی و روان‌شناختی
تسویل، فرآیندی ذهنی و روان‌شناختی است که طی آن نفس یا شیطان، زشتی یک عمل یا عقیده را از طریق آرایش درونی، مقبول جلوه می‌دهد. این جلوه‌گری با وسوسه، آرزوپردازی و فرافکنی همراه است و معمولاً موجب انحراف از حق، نادیده‌گرفتن وجدان و نادیده‌گرفتن عقلانیت می‌شود.

به‌عبارت دیگر، در فرآیند تسویل، واقعیت امور تغییر نمی‌کند؛ بلکه درک انسان از آن‌ها دچار تحریف می‌شود. این تحریف ادراکی، زاییده کشش‌های نفسانی یا وسوسه‌های بیرونی (شیطان) است.

۵. تفاوت با واژگان نزدیک
«تزیین» (زَیَّنَ) از نظر مفهومی بسیار به تسویل نزدیک است، ولی «تسویل» بار روان‌شناختی قوی‌تری دارد و به فریب درونی نفس اشاره دارد، در حالی که تزیین ممکن است از سوی دیگران نیز باشد.

«إغواء» بیشتر به انحراف عملی و اقدام بیرونی می‌پردازد، اما تسویل، مقدمۀ روانی اغواء است.

۶. مصادیق قرآنی تسویل
در قصه برادران یوسف (ع)، آرزوی حذف او از مسیر آینده قبیله، نفس آنان را به تسویل کشاند.
در ماجرای سامری، حب قدرت دینی و میل به اثرگذاری، تسویلات نفسانی را سبب شد.
در آیه مربوط به مرتدان، شیطان با آرزوهای فریبنده، نقش تسویل را به‌عهده می‌گیرد.

۷. جمع‌بندی و تعریف نهایی
تسویل در قرآن عبارت است از:
فرآیند فریبکارانه‌ای در سطح نفس یا تحت تأثیر شیطان که در آن، زشتی‌ها به‌سبب میل و رغبت درونی انسان، در نظرش زیبا جلوه می‌کند و او را به سوی انجام گناه، انحراف یا خطا سوق می‌دهد.
این جلوه‌گری نه بر پایه واقعیت خارجی، بلکه در سطح روان و ادراکات باطنی انسان رخ می‌دهد و معمولاً همراه با آرزومندی، وسوسه، خودفریبی و میل به گریز از مسئولیت است.

8. «تحلیل جامعه‌شناختی و تربیتی واژه»
بر اساس کاربرد قرآنی واژه «تسویل»، می‌توان آن را در عرصه روابط اجتماعی به‌عنوان سازوکاری روانی-رفتاری برای فریب وجدان و توجیه خطا تحلیل کرد. «تسویل» زمانی رخ می‌دهد که فرد یا گروه، برای فرار از مسئولیت اعمال خود یا توجیه عملکرد نادرست، زشتی آن را در ذهن خود زیبا جلوه می‌دهد و در نتیجه، وجدان اخلاقی دچار اختلال در داوری می‌شود. این سازوکار می‌تواند به شکل خودفریبی (تسویل نفس) یا القای فریب از سوی دیگران (تسویل شیطان یا رهبران منحرف) بروز کند.

در روابط اجتماعی، «تسویل» زمینه‌ساز رواج ظلم، خیانت، توجیه‌گری، نفاق و بی‌اعتمادی عمومی می‌شود؛ چراکه فرد با تصور درست بودن عمل ناپسند خود، دست به رفتارهایی می‌زند که بنیان صداقت و مسئولیت‌پذیری را سست می‌کند. در سطح جمعی، مانند ماجرای برادران یوسف، وقتی گروهی تحت تأثیر تسویل قرار می‌گیرند، وجدان جمعی نیز دچار انحراف شده و قدرت بازدارندگی اخلاقی از میان می‌رود. در نتیجه، شناخت و مقابله با پدیده «تسویل» می‌تواند گامی مهم در بازسازی صداقت اخلاقی، اصلاح تربیت اجتماعی و تقویت مسئولیت‌پذیری فردی و جمعی باشد.

کاربردشناسی و آثار اجتماعی واژه
واژه «تسویل» در بافت قرآنی همواره با پدیده‌های منفی چون فریب، اغوا، خودفریبی، و توجیه گناه همراه است. از منظر کاربردشناسی، این واژه نقشی فعال در شکل‌گیری فرآیندهای ذهنی و روانی دارد که منجر به انجام کنش‌های نادرست در سطح اجتماعی می‌شود. در هر سه مورد استفاده قرآنی، «تسویل» مقدم بر عملی است که از نظر اخلاقی، دینی یا اجتماعی مذموم است: قتل برادر، دروغ‌پردازی علیه پیامبر، و توجیه رفتار گناه‌آلود. این الگو نشان می‌دهد که «تسویل» نوعی مکانیسم ذهنی برای خنثی‌سازی قبح خطا و ساختن تصویر معقول از عمل ناپسند در ذهن فاعل است.

از منظر روابط اجتماعی، «تسویل» ابزاری برای القای تصور نادرست به دیگری یا به خود است؛ در نقش بین‌فردی آن (مانند نقش برادران یوسف)، به ابزاری برای متقاعدسازی گروهی جهت توجیه رفتار ناعادلانه بدل می‌شود. در نقش درون‌فردی آن (مانند «سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنفُسُکُمْ»)، مکانیسمی روان‌شناختی برای توجیه درونی رفتار غلط و دفع عذاب وجدان است. در هر دو حالت، این واژه نشان‌دهنده زوال صداقت در تعاملات اجتماعی و تضعیف شفافیت اخلاقی در تصمیم‌گیری است.

بنابراین، «تسویل» مفهومی است که از نظر کاربردشناختی و جامعه‌شناختی، نشان‌دهنده مرحله‌ای از انحراف در تفکر و قضاوت است که مقدمه‌ساز فروپاشی اعتماد، صداقت، و عدالت در روابط انسانی می‌شود. در نتیجه، فهم دقیق این واژه و هوشیاری در برابر آن می‌تواند در تربیت اخلاقی و پیشگیری از انحرافات اجتماعی نقشی مؤثر ایفا کند.

«یقین» : در متن آمده است.توضیح : ریشه‌شناسی، مراتب و کاربردها
۱. ریشه‌شناسی واژه «یقین»
واژه «یقین» از ریشه ثلاثی مجرد «یَقَنَ / یَقِنَ» گرفته شده که در لغت به معنای ثبوت، پایداری و رفع شک است. در زبان عربی، «یقین» به علمی اطلاق می‌شود که خالی از تردید و آمیخته با قطعیت است. این واژه با واژگان متضادی همچون «شک» و «ظن» در تقابل قرار دارد و همواره ناظر به مرحله‌ای از معرفت است که در آن آرامش و ثبات ذهنی و قلبی حاصل شده باشد. راغب اصفهانی در مفردات، یقین را علمی می‌داند که مطابق واقع باشد و با زوال آن حقیقت نیز از بین نرود.

۲. تعریف اصطلاحی یقین در قرآن
در اصطلاح قرآنی، یقین به دانشی گفته می‌شود که از طریق تأمل، استدلال، یا مشاهده حاصل شده و با قطعیت همراه است. یقین در این معنا، مرتبه‌ای است که پس از رفع تردید حاصل می‌شود و سبب اطمینان قلب و آرامش نفس انسان می‌گردد. از نظر قرآن، یقین نه صرفاً دانشی ذهنی، بلکه کیفیتی وجودی است که با مراتب عمیق‌تری از شهود و تجربه همراه است. به همین دلیل، قرآن برای یقین مراتب گوناگونی قائل است.

۳. کاربردهای واژه «یقین» در قرآن
۳.۱. یقین به معنای علم قطعی
در آیاتی چون نساء/157، یقین به معنای علمی قطعی و غیرقابل انکار آمده است:
«...وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِینًا»
در این آیه، «یقینًا» حال است از فاعل فعل «ما قتلوه»، و بر انکار کامل ادعای قتل حضرت عیسی علیه‌السلام با تأکید بر فقدان علم یقینی نزد مخالفان دلالت دارد.

۳.۲. یقین به معنای مرگ
در سوره حجر/99 می‌خوانیم:
«وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ»
اکثر مفسران، «یقین» را در این آیه به معنای «مرگ» دانسته‌اند؛ زیرا مرگ تنها حقیقتی است که همه انسان‌ها نسبت به آن علم یقینی دارند و در آن تردیدی نیست.
۳.۳. یقین به معنای درک شهودی
در آیات مربوط به قیامت، یقین به معنای علمی است که با مشاهده مستقیم همراه است؛ نظیر:
«کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ» (تکاثر/5)
«ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ» (تکاثر/7)
این آیات به تفاوت میان یقین علمی و عینی دلالت دارند.

۴. مراتب یقین در قرآن کریم
قرآن کریم برای یقین سه مرتبه قائل است که از سطح دانایی نظری آغاز می‌شود و تا ادراک شهودی و تجربه درونی کامل پیش می‌رود:

۴.۱. علم‌الیقین
«علم‌الیقین» دانشی است نظری و مبتنی بر دلیل که اگرچه قطعیت دارد، هنوز با مشاهده همراه نیست. نمونه آن آیه 5 سوره تکاثر است:
«کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ»

۴.۲. عین‌الیقین
در این مرتبه، فرد حقیقت را با چشم خود می‌بیند. آیه 7 همان سوره می‌فرماید:
«ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ»

مشاهده عینی جهنم در قیامت برای کسانی که قبلاً آن را تنها باور داشتند، نمونه‌ای از این مرحله است.

۴.۳. حق‌الیقین
حق‌الیقین، مرتبه‌ای است که فرد نه تنها حقیقت را می‌بیند، بلکه با جان و وجود خود آن را درمی‌یابد. این مرحله، یقین حضوری و تجربی است:
«إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ» (واقعه/95)
همچنین، در آیات پایانی سوره تکاثر، پس از علم و عین‌الیقین، مرحله نهایی را چنین یاد می‌کند:
«ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ * ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ...» (تکاثر/7-8)

در این تسلسل، حق‌الیقین در لحن آیه ضمنی است و در دیگر آیات مانند واقعه/95 صراحت دارد.

۵. تفاوت یقین، علم و شک
در قرآن، یقین در برابر شک و در پیوند با علم مطرح می‌شود. شک حالتی از تردید و ناپایداری است که عمدتاً صفت کافران و منافقان است (نساء/157). علم می‌تواند مقدمه یقین باشد، اما تا زمانی که به مشاهده یا ادراک حضوری نینجامد، به حق‌الیقین نمی‌رسد.

۶. نقش یقین در شخصیت مؤمنان
در آیات متعددی، یقین به‌عنوان ویژگی مؤمنان برجسته شده است. مؤمن کسی است که از مرحله‌ی علم گذشته، از شک عبور کرده، و به مقام اطمینان رسیده است. در سوره بقره/4، متقین کسانی معرفی شده‌اند که «وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ»؛ یعنی در ایمان به آخرت به مرحله‌ی یقین رسیده‌اند.

۷. نتیجه‌گیری
یقین در قرآن مفهومی چندلایه و پویاست که از سطح آگاهی نظری آغاز می‌شود و به شهود و درک وجودی می‌انجامد. این واژه در بافت قرآنی، نه‌تنها مفهومی معرفتی بلکه سلوکی و ایمانی دارد. تفاوت یقین با علم و شک در قطعیت و آرامش باطنی آن است، و مراتب سه‌گانه‌اش در قرآن (علم‌الیقین، عین‌الیقین، حق‌الیقین) ساختاری دقیق و قابل تأمل را برای رشد معرفت در انسان ترسیم می‌کند.